-
۱۳۹۸/۰۶/۲۷
گفت‌وگوی فرهنگ امروز با نصرالله پورجوادی در مورد وضعیت کنونی و آیندۀ فلسفۀ اسلامی (۱)؛
بر سر سفرۀ پیشینیان نشسته‌ایم
متفکران بزرگ ما در دوره‌های اولیه، با حق و حقیقت نسبتی برقرار کردند و به تأسیس تفکراتی فلسفی پرداختند و در دوره‌های بعد دیگران آمدند و بر سر همان سفره‌ای نشستند که پیشینیان پهن کرده بودند. دوره‌های بعدی هم البته ابتکارهایی داشتند، ولی آن دورۀ نخستین تکرارشدنی نیست. ممکن است لحظات دیگری باشد که مجدداً اهل اندیشه و اهل فکر نسبتی با حق برقرار کنند، ولی اگر نکردند، نمی‌شود گفت به قهقرا رفته‌اند.
-
۱۳۹۸-۰۶-۲۵ ۱۵:۳۵
نگاهی به کتاب ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم؛
مشروطه خارج از تهران
به باور ونسا مارتین با شروع سده بیستم بسیاری از کسانی که مسائل و مشکلات زمانه خود را به زبان دین بیان می‌کردند، در دوره پهلوی به چهره‌هایی سکولار بدل شدند و کسانی هم که در دوره پهلوی بالیده و پرورش یافته بودند هم سکولاریسم را راه و روش طبیعی نگاه به مسائل سیاسی و نقش مذهب می‌دیدند. بااین‌حال، حتی در دوره‌ای که کشور تحت تأثیر نهادهای سیاسی، افکار و اندیشه‌ها و آموزش‌های جدید، به‌ویژه آموزش‌های علمی و تکنولوژیک عمدتاً غربی قرار گرفت، بسیاری از کسانی که به انتخاب خود و با اشتیاق آن آموزش‌ها را فرا گرفته بودند هویت ملی شیعی خود را کماکان حفظ کردند.
-
۱۳۹۸/۰۶/۲۳
متن مکتوب مصاحبه رضا داوری اردکانی در مستند تئوریسین خشونت؛
فردید زنده است چون تفکر زنده است
غرب زدگی که دکتر فردید گفت اصلاً و به هیچ وجه سیاسی نبود شاید بعدها خود دکتر فردید نتایج سیاسی از آن گرفته باشد اما از اول سیاسی نبود، آل احمد چنان که خودش هم معترف بود از اول قضیه را سیاسی کرد، از اول که طرح کرد در شورای تحول آموزش در وزارت فرهنگ، خودش گفت من اصطلاح را از دکتر فردید گرفته ام اما مطلب من مطلب دیگری است، ولی این تلقی سیاسی غرب زدگی شایع شد و همه این تلقی آل احمد را فهمیدند.
-
۱۳۹۸-۰۶-۱۷ ۰۹:۴۹
دربارۀ چرایی حمله اصحاب جامعه‌شناسی به زبان فارسی و تبلیغ زبان بومی در سال‌های اخیر (۱)؛
هم‌سرایی با دشمنان ایران
حمله به زبان فارسی، رنگ و نشان کردن ستون فقرات تمدن و فرهنگ چندلایه و عظیم و خوانده‌نشدۀ ما در طول هزاره‌هاست، برای تیر انداختن و شکستن این ستون فقرات به این گناه که تمدنی عظیم و تأثیرگذار را چون نخاعی در میان دارد و با باری از خرد و دانش و مشترکات فرهنگی باعث انسجام ملی است و به این اعتبار نقش نهادی بسیار عظیمی را در جهت انسجام ملی پذیرفته است.
-
۱۳۹۸-۰۶-۱۶ ۰۹:۳۱
نگاهی به کتاب فرهنگ و جامعه؛
از «منتقدان فرهنگ» تا «فرهنگ و جامعه»
فرهنگ در منظر ویلیامز و این اثر مهم، همان امر عمومی‌ای است که گاه مبتذل و پیش‌پاافتاده به نظر می‌رسد، اما هرگز غیرمهم و فاقد ارزشِ شناختی و مطالعاتی نیست. این البته یک گرایش و دعوی مشترک در میان پایه‌گذاران مطالعات فرهنگی است که با از میان برداشتن مرز نخبه‌گرایی و عامه‌پسندی، حداقل از نظر شناختی، زمینه را برای معرفی و شناخت هرچه بیشتر زندگی روزمره و سویه‌های هم‌زمان شکل‌گیرندۀ قدرت و مقاومت در دل آن فراهم کرده‌اند.
-
۱۳۹۸-۰۶-۱۳ ۱۲:۲۵
طرح فلسفه کانت در ایران کم حاشیه تر است؛
این کانت غیر جذاب
کانت برای خود جایگاه فیلسوف سیاسی قائل نیست و این مساله در شکل گیری تفکرات پیرامون فلسفه کانت امر بدیهی می باشد که آموزه ها و جاذبیت های شخصیتی امانوئل کانت برای اهل ایدئولوژی ، سیاست بازی و روشنفکری در ایران ، جذابیت فکری سیاسی نخواهد داشت و در کشور ایران نگاه سیاسی به کانت کمتر محل مناقشه بوده است و تا کنون طرح اندیشه های کانت کمتر حاشیه ساز بوده است.
-
۱۳۹۸-۰۶-۱۲ ۱۰:۳۱
تحلیل مایکل سندل از گفتمان عمومی معاصر؛
اشتباه مرگبارِ ایمان به بازار
سندل معقتد است که باید دربارۀ جامعه‌ای که بر اصل مدارا و تساهل استوار است، بیندیشیم؛ دربارۀ احترامی که برای تکثرگرایی قائلیم باید عمیق‌تر فکر کنیم. آیا یک گفتمان عمومی ارزش‌گذارانه، قدر و منزلت یک جامعه تکثرگرا را کاهش می‌دهد؟ او بر این نظر است که لزوماً این‌گونه نخواهد بود.
-
۱۳۹۸-۰۶-۱۱ ۱۲:۳۴
تاملی در بحث بخت اخلاقی در فلسفه اخلاق؛
درس اخلاقی بخت اخلاقی
درس اخلاقی تشخیص این حقیقت مهم هم در موضع عقل‌گرایانه و هم در موضع غیرعقل‌گرایانه است و آن این است که نگرش به‌لحاظ اخلاقی وجدانی به زندگی، و نیز نگرش به‌لحاظ انسانی وجدانی به اخلاقیات، باید از سویی بین علاقه به دستیابی به آن نوع عدالت که از محدود کردن اهمیت و معنای چیزی نشأت می‌گیرد که از قدرت و کیفیت اراده‌های ما مستقل است، و از سوی دیگر، علاقه به تصدیق منش زمینی ما و حفظ پیوندمان با جهان اجتماعی و مادی، تعادل برقرار کند. کیفیت متناقض‌نمای پدیدۀ بخت اخلاقی از این واقعیت نشأت می‌گیرد که علاقۀ دوم تنها در صورتی می‌تواند به‌کار آید که این معنا را تأیید کنیم که علاقۀ اول در صدد محدود ساختن آن است.
-
۱۳۹۸/۰۶/۱۰
گفت‌وگو با سعید بینای مطلق دربارۀ نگرش هگلی به فرهنگ و سنت ایرانی (۲)؛
مطلقیت بخشیدن به تاریخ ناشی از وارونه‌سازی است
مطلقیت بخشیدن به تاریخ ناشی از وارونه‌سازی است. همان‌طور که دکارت وجود را مبتنی بر «من» می‌کند، درحالی‌که پیش از وی، عکس آن بود (یعنی «من» مبتنی بر وجود بود)، در نگرش هگلی یا مشابه آن، وجود تابع تاریخ می‌شود و نه تاریخ مبتنی بر وجود. بنا بر مطلق‌گرایی‌ِ تاریخی، وجود در تاریخ است و نه آن‌چنان‌که متافیزیک افلاطونی به ما می‌آموزد؛ تاریخ در وجود.
-
۱۳۹۸-۰۶-۰۶ ۱۲:۱۰
مروری بر آرا و آثار جان لاک در سالروز زادروزش؛
توافق همگانی معیار مشروعیت قدرت است
لاک می‌گوید انسان در درجه اول مالک شخص خودش است و می‌توان گفت که این فرضیه جان لاک پایه و اساس بحث او قرار می‌گیرد. من مالک شخص خودم هستم. کس دیگری مالک من نیست و اگر من این نیروی خود را در اختیار کس دیگری می‌گذارم با توافق خودم است. کس دیگری حق ندارد من را به تصاحب خود درآورد؛ این یک حق است.
-
۱۳۹۸-۰۶-۰۵ ۱۰:۰۷
معرفی کتاب دیباچه‌ای بر فلسفه سیاسی سده میانه؛
اهمیت الهیاتی- سیاسی فلسفۀ سیاسی سده‌های میانه
این رساله با وجود حجم اندکش موضوعاتی مانند اندیشۀ سیاسی آبای کلیسا، اندیشۀ سیاسی کارولَنژی، اندیشۀ سیاسی حقوق‌دانان شرع، تأثیر ارسطو، اندیشههای شورایی و اندیشۀ سیاسی جریان مَدرسگرایی جدید در اسپانیا را دربر می‌گیرد. ازاین‌روی، هدف اصلی از ترجمۀ این اثر ارائۀ مختصر آشنایی ایرانیان با بحث بود تا بعداً مهیای آثار جدیدتر و مفصلتری باشند.
-
۱۳۹۸/۰۶/۰۲
گفت‌وگو با سعید بینای مطلق دربارۀ نگرش هگلی به فرهنگ و سنت ایرانی (1)؛
نیاز به عقلانیت دکارتی برای فهم سنت
من با دو گروه اصلاً نمی‌توانم کنار بیایم. یکی آن‌هایی که می‌خواهند عقلانیت مدرن را تا جایی که به ساختار جامعه مربوط می‌شود، نفی بکنند؛ چه به نام سنت، چه به نام هایدگر! و دیگر کسانی که می‌خواهند با کنار گذاشتن عقلانیت دکارتی، دنبال نوع دیگری از عقلانیت باشند! این شدنی نیست. پذیرش همین عقلانیت است که به ما امکان می‌دهد بتوانیم دربارۀ سنت، هویت و هرآنچه در ما مشترک است، فکر کنیم. با نفی این نیست که می‌توانیم به هدف مورد نظر برسیم.
-
۱۳۹۸/۰۵/۲۶
مقصود فراستخواه از جامعه در خطر و الگوی مطلوب برای مواجهه با آن می‌گوید؛
کنشگران مرزی؛ از دیوان حکومت تا ایوان عدالت
کنشگران مرزی دستی بر تصمیم‌سازی‌ها و سیاست‌گذاری‌های دولتی داشتند یا تصدی اموری بر عهده آن‌ها بود، مدیر و کارشناس یک دستگاهی بودند و از این طریق فضایی میان مطالبات و انتظارات اجتماعی با دستگاه‌های سیاست‌گذاری ایجاد می‌کردند. اما متأسفانه این‌ها نیز غالباً شکست می‌خوردند.
-
۱۳۹۸-۰۵-۲۳ ۱۱:۱۵
نگاهی به کتاب ارنست بلوخ، ابن سینا و چپ ارسطویی؛
خوانشی رادیکال از اندیشه ابن سینا
جستار بلوخ جذّاب و عالمانه است، تُراث فلسفی متعلّق به ماتریالیسم نوین سده بیست و یکم را آشکار می‌کند و نشان می‌دهد که آن تنها یک موضوع نادیده‌گرفته‌شده در فلسفه نبوده بلکه در مقاطع حسّاس تاریخ فعّالانه سرکوب شده است.
-
۱۳۹۸-۰۵-۲۲ ۱۰:۴۴
احمد ضابطی جهرمی (۲)؛
نظریه پردازان مونتاژ؛ کولشوف، ورتوف، آیزنشتاین
آیزنشتاین خودش را در موقعیت یک دانشمند و یا یک پژوهشگر علوم تجربی می‌دید که به دنبال یافتن پاسخی برای این سؤالات است: اگر فلاسفه و اندیشمندان دیالکتیک معتقدند که اصل هستی بر فرایند دیالکتیک استوار است، پس چرا فیلم نباشد؟ چگونه می‌توان دیالکتیک را به هنر، به‌ویژه به سینما، تعمیم داد و اصول آن را در فیلم پیاده کرد؟
-
۱۳۹۸-۰۵-۱۹ ۱۱:۰۵
ایضاح نکاتی از اندیشه سید جواد طباطبایی؛
زنده کردن معنای قدیم
عطف نظر به تاریخ و گذشته در اندیشه ایرانشهری گامی در جهت خودآگاهی تاریخی بوده و نسبتی با «گذشته‌گرایی» و میل به «استقرار امر قدیم در دوران جدید» و «باستان‌گرایی» و افتادن در دام «توهم آنچه خود داشت»، نیست، بلکه نوعی «تذکر قدیم» است که از رهگذر گفت‌وگو با آن سعی دارد تا افق معنای قدیم را زنده کرده و آن را به افق خویش نزدیک کند.
-
۱۳۹۸-۰۵-۱۶ ۱۰:۳۸
مفهوم متغیر روشن‌فکر در ایران دهۀ ۱۹۶۰ (۱۳۴۰ش) (۲)/ نگین نبوی؛
ظهور «روشن‌فکر متعهد»
منظور آن‌ها از مفاهیم «تعهد» و «مسئولیت»، که در این فقرات برگزیده ذکر شد، این است که چیزی که آن‌ها می‌نویسند، باید مرتبط و مؤثر در جامعه باشد. بدین‌ترتیب در اینجا تمایزی بین مفاهیم «روشن‌فکر» و «دانشور» (scholar) بسط یافت. چون روشن‌فکر بودن، بنا به تعریف، ضرورتاً برابر بود با کسی که اینجا و اکنون متعهد به جامعه است و نمی‌تواند «از زندگی روی برگرداند و در کلمات پناه بگیرد»، دانشور کلاسیکی که خودش را با پژوهش در گذشته قانع می‌کند، حتی ناشایسته‌تر شد. بنابراین تبدیل شد به یک مورخ یا دانشور که گاه ابزاری برای فرار از مسئولیت در نظر گرفته می‌شد.
-
۱۳۹۸-۰۵-۱۵ ۱۰:۵۵
احمد ضابطی جهرمی (۱)؛
مونتاژ: جنبشی تاریخی در فرم سینمایی
مطابق نظریۀ گدار، مونتاژ تنها آن کاری را در زمان می‌کند که میزانسن در مکان انجام می‌دهد. این دو، اصولی برای سازمان دادن به‌شمار می‌آیند و ادعای «واقع‌گرایانه‌تر» بودن میزانسن (یا مکان) از مونتاژ (یا زمان) بی‌منطق است. مونتاژ را می‌توان در درون نما نیز ارائه داد و همین‌طور با مونتاژ می‌توان میزانسن را نیز صورت داد.
-
۱۳۹۸-۰۵-۱۴ ۱۱:۴۰
گفت‌وگو با مراد ثقفی دربارۀ زمینه‌های همکاری روشن‌فکران با دولت در تاریخ معاصر (۲)؛
همکاری نخبگان لیبرال و چپ با دولت پهلوی
این همکاری همۀ ابعاد را دربرمی‌گرفت، اما با این حال، وقتی به تاریخ دورۀ پهلوی دوم نگاه می‌کنید، متوجه می‌شوید که در طی زمان، ابعاد تکنیکی ماجرا کاهش می‌یابد و ابعاد ایدئولوژی‌سازی افزایش. البته نمی‌دانم که واقعاً این کارکرد تا چه اندازه مؤثر بود، اما می‌دانیم که از سال‌های ۵۲، ۵۳ و ۵۴ دورۀ خاصی شروع می‌شود. این دوره‌ای است که شاه تصور می‌کند تمام اپوزیسیونِ خودش را خلع‌سلاح کرده است.
-
۱۳۹۸-۰۵-۱۳ ۱۱:۱۵
ژنرال جبرییل راجوب چطور فوتبال فلسطین را احیا کرد؟
فوتبال نجیب‌تر از جنگ است
راجوب تصمیم گرفت رای کشورهای عضو فیفا را علیه اسراییل جمع‌آوری کند؛ رایی که می‌توانست فدراسیون فوتبال اسراییل را به حالت تعلیق درآورد. چشم‌انداز این اتفاق و بحران‌های ناشی از آن، سب بلاتر را بسیار نگران کرد.
-
۱۳۹۸-۰۵-۱۲ ۱۱:۴۳
مفهوم متغیر روشن‌فکر در ایران دهۀ ۱۹۶۰ (۱۳۴۰ش) (1)/ نگین نبوی؛
چگونه روشن‌فکران هویت خود را در تضاد با دولت تعریف کردند؟
روشنفکری یا روشن‌فکرگرایی جدید، سنت خود را در چارچوب ایدئولوژیک خصومت با وضعِ موجود مستقر کرده بود. روشن‌فکر بودن به معنای پذیرش موقعیت رویارویی است. مفهوم روشن‌فکر، در این معنا، آشکارا جنبۀ سیاسی‌تری یافت؛ روشن‌فکر دیگر به اصلاح محدود راضی نبود، بلکه مشتاق تغییر سیستم بود.
-
۱۳۹۸/۰۵/۰۹
گفت‌وگو با مراد ثقفی دربارۀ زمینه‌های همکاری روشن‌فکران با دولت در تاریخ معاصر (۱)؛
دولت، روشن‌فکران و مدرنیسم
وقتی که ما راجع‌به روشن‌فکران و دولت صحبت می‌کنیم، راجع‌به دولت صحبت نمی‌کنیم، بلکه فقط راجع‌به روشن‌فکران صحبت می‌کنیم. حتی کتاب خانم نگین نبوی، «روشن‌فکران و دولت در ایران» اگرچه فضا را برای ما بازگو می‌کند، اما باز هم عمدتاً به روشن‌فکران توجه دارد و در واقع رادیکالیسم غالب بر روشنفکری و اپوزیسیون روشنفکری را از منظر یک ناچارگی بررسی می‌کند. ولی حتی این کتاب هم به ما نمی‌گوید که ما راجع‌به چه دولتی صحبت می‌کنیم. صحبت از کارها و تصمیماتِ دولتی است، اما از خودِ دولت به‌عنوان یک نهاد و اینکه چگونه نهادی است، صحبت نمی‌شود.
-
۱۳۹۸-۰۵-۰۷ ۱۴:۰۱
پاسخ آرش نراقی به نقدهای مصطفی ملکیان؛
«آیا باورهای دینی معقول است؟»
فرض کنیم که حق با ملکیان است و پاره ای از گزاره ها یا اجزای متن مقدّس با زندگی امروزین ما بواقع بی ربط است. برای مثال، ممکن است بگوییم که متون مقدّس غالباً در فضای جهان باستان شکل گرفته اند، و بنابراین، عناصر زیادی از آن جهان سپری شده را در خود بازمی تابانند که با زندگی انسان مدرن در جهان جدید دیگر تناسب و ربط معناداری ندارد. اما از این مدعا چه نتیجه ای حاصل می شود؟ به نظرم کاملاً ممکن است که فرد این مدعا را بپذیرید و در عین حال ادعا کند که تمامت جهان متن- یعنی جهانی که از دل مجموعه اجزای «باربط» و «بی ربط» متن برآمده است- همچنان با وضعیت بشری ما در جهان جدید ربط معناداری دارد.
-
۱۳۹۸-۰۵-۰۵ ۱۰:۳۴
نقدی بر کتاب «نوشتار و تفاوت»؛
حرکت در میان متون
اینکه دریدا از خواننده می‌خواهد با کوک زدن میان این متون پیوندهای معناداری برقرار کند، می‌تواند راهنمای خوبی برای ترجمه باشد. مترجم با تسلط قابل توجهی که بر آثار دریدا دارد، می‌توانست از میان متون کلیدی و معروف وی به‌ویژه آثار نخستینش، دست به گزینش زند و این کوک زدن را در زبان فارسی به انجام رساند. لذت انتخاب میان آن‌همه مقالۀ مهم و جذاب فوق‌العاده وسوسه‌کننده است، مترجم باید دلیل محکمی داشته باشد که توانسته بر این وسوسه غلبه کند.
-
۱۳۹۸-۰۵-۰۲ ۰۹:۵۸
فناوری‌های نوین ارتباطی و نهادزدایی از نهاد مدرسه؛
مرگ مدرسه یا آیندۀ مدرسه؟
فناوری‌های نوین منجر به تغییر از کلاس‌های ساختارمند به کلاس‌های کمتر ساختاریافته شده است؛ در نتیجه معلمان و دانش‌آموزان دیگر نمی‌توانند به کلاس درس مثل گذشته نگاه کنند. شاید بتوان گفت فناوری‌های نوین ارتباطی منجر به تغییر در مناسبات انسانی یادگیری می‌شود: دانش‌آموز دیگر در کلاس درس با سکوت خود درس را یاد نمی‌گیرد، بلکه در کشف دانش مشارکت دارد.
-
۱۳۹۸-۰۵-۰۱ ۱۱:۱۹
نگاهی زیرچشمی به نمایش و نمایشنامه «فرشته تاریخ»؛
رؤیای یک مرد مشتاق *
نمایش «فرشته تاریخ» آنچه را که با تواضع فراوان هدیه می‌کند، یک لذت تراژیک است؛ مسیری که شخصیت در آن به پیش می‌رود تا به تراژیک‌ترین لحظۀ خود یعنی گذر از زیستن به خاطر نفس زیستن برسد. بنیامین در واپسین لحظات هرآنچه را در ذهن دارد دستاویزی می‌کند برای گذر از رنج حادث شده؛ اما دستاویزها به سستی و لطافت خیال از چنگ او می‌گریزند. این امر ساده می‌تواند تراژدی شخصی بنیامین باشد.
-
۱۳۹۸-۰۴-۳۱ ۱۱:۱۲
جان بلامی فاستر؛
امپریالیسم متأخر
امپریالیسم متأخر نشان‌گر نقطه‌ی پایان تاریخی برای نظم جهانی سرمایه‌داری است، که بر فاجعه‌ی سیاره‌ای یا سرآغاز انقلابی جدیدی گواهی می‌دهد. وضعیت اضطراری نظام سیاره‌ی زمین، فوریت جدیدی به نبرد جمعی دیرینه برای «آزادی به طور کلی» می‌بخشد. نبرد گسترده‌تر انسان‌ها باید بر اساس مقاومت مستمر انقلابی کارگران و خلق‌ها در جنوب جهان بنا شود، که هدف آن در وهله‌ی نخست و مهم‌تر از همه، سرنگونی امپریالیسم به مثابه مظهر جهانی سرمایه‌داری است. کار در کشورهای کانونی نمی‌تواند آزاد باشد مگر اینکه کار در کشورهای پیرامون آزاد شود و امپریالیسم ملغا گردد.
-
۱۳۹۸-۰۴-۳۰ ۱۲:۰۰
نگاهی به کارنامه پرویز شاپور در حوزه کاریکلماتور؛
کاریکلماتور از «شاپور» تا «توییت»
شاملو علاقۀ زیادی به شاپور داشت، به همین خاطر مجموعه «هوای تازه» را به وی هدیه کرد. هرچند معتقد بود شاپور نباید به یک موضوع پیله کند و باید کارهایش را قبل از چاپ کمی بُر بزند. شاملو دوست داشت گزیده‌ای از کاریکلماتورهای شاپور را آماده کند که مرگ به او اجازه نداد.
-
۱۳۹۸/۰۴/۲۹
بررسی رابطۀ تفسیر سیاسی قرآن و فقه سیاسی در گفت‌وگو با نجف لکزایی؛
فقه سیاسی در معرض تکانه‌های شدید
می‌توان گفت در جهان معاصر هم در ایران و هم در جهان اسلام توجه به مباحث اجتماعیات و سیاسیات قرآن افزایش یافت. البته در تفاسیر قدما نیز بحث‌های سیاسی قرآن وجود دارد و با مراجعه‌ای که به تفاسیر آن‌ها می‌کنیم این مطلب خودش را نشان می‌دهد، اما در دورۀ معاصر مسلمانان متوجه شدند که نسبت به غرب دچار عقب‌ماندگی شده‌اند. پرسشی که پیش آمد این بود: چرا ما از قافلۀ تمدن و آنچه در مغرب‌زمین در جریان است عقب مانده‌ایم؟
-
۱۳۹۸-۰۴-۲۶ ۱۰:۴۸
روایت‌های آزادی در گفتارهایی از مصطفی ملکیان، سعید عدالت‌نژاد و احمد هاشمی؛
اندیشه را نمی‌توان به غل و زنجیر کشاند
چه کسی می‌تواند هدف آزادی را معین کند؟ آیا هدف آزادی رسیدن به کمال انسانی است؟ اگر چنین است تعیین مقتضیات کمال فرد برعهده کیست؟ بر عهده‌ی خود فرد؟ یا شاه و دولتیان؟ یا علما به عنوان مفسران دین؟ یا مجلس به عنوان نماینده اکثریت مردم؟ آیا آزادی خودش هدف است یا ابزاری برای رسیدن به هدف؟