فرهنگ امروز/فاطمه امیراحمدی: عدم تسلط به مباحث روش شناسی توسط محققان از جمله معضلاتی است که در حال حاضر علوم انسانی ما را ناکارآمد نموده است. امری که می بایست درباره آن زیاد نوشت و به آن بسیار پرداخت. کتاب «روش شناسی علوم سیاسی» از جمله کتاب های خوبی است که در زمینه مباحث روش شناسی رشته علوم سیاسی نگاشته شده است. این کتاب نوشته دکتر سید صادق حقیقت است. گستره و عمق مباحث کتاب باعث شد تا با نویسنده آن درباره معضلات روش شناسی در علوم انسانی به بحث بنشینیم. آنچه می خوانید ماحصل این گفت و گوست.

وقتی صحبت از روش می‎کنیم دو بحث مطرح می‎شود: رویکردهای روش‎شناسی و چگونگی نوشتن طرح تحقیق و گردآوری داده و سپس نگارش مقاله، که به نظر می‎رسد در جامعه‎ی دانشگاهی در هر دو زمینه ضعف داریم. آیا این مساله به رویکرد نظام آموزشی ما درباره مساله تحقیق و سرفصل‎های درسی آن، بازمی‎گردد؟

در فصل اول کتاب روش‎شناسی علوم سیاسی به آن اشاره شده است؛ این‎که اولا ضرورت دارد ما روش تحقیق را از روش‎شناسی جدا کنیم. روش تحقیق یک دانش درجه اول است و روش‎شناسی یک دانش درجه دوم محسوب می‎شود. دانش درجه‎ی اول، دانشی است که موضوع آن، پدیده‎ها هستند؛ مثل دانش علوم سیاسی یا علم سیاست که موضوع آن قدرت است. دانش درجه‏ دوم، دانشی است که موضوع آن دانش دیگری باشد. به طور مثال موضوع فلسفه‎ی علم سیاست، خود علم سیاست است. به بیان دیگر فلسفه سیاست به بررسی سیاست می‎پردازد و آن را از سه جهت بررسی می‌کند؛ اول از جهت تاریخ تحول علم، دوم از نظر پیش‎فرض‎ها و سوم از جهت روش‎شناسی. بر این اساس روش‎شناسی یک دانش درجه دوم است. چون که به بررسی و تحقیق روش‌های موجود در یک علم می‎پردازد.

روش تحقیق شیوه‌ی گردآوری مطالب و سامان دادن داده‌ها برای رسیدن به مدعای خاصی در مقاله یا کتاب یا پایان‌نامه است. و کتاب «روش‌شناسی علوم سیاسی» بر اساس ضرورت جداسازی روش تحقیق از روش‌شناسی به موضوع شناخت روش‎ها می‎پردازد. بنابراین مسائل روش‌های تحقیقی در آن اصلا مطرح نیست. بلکه موضوع کتاب، شناخت محدویت‎ها و کارایی‎های روش‌های مختلف در علوم سیاسی است؛ و از این جهت دانش درجه دوم محسوب می‎شود. همانطور که شما اشاره کردید ما در حوزه‎ی علوم انسانی و علوم سیاسی به شکل خاص، هم با مشکل روش تحقیق روبه‎رو هستیم و هم مشکل روش‌شناسی داریم. این کتاب متکفل بررسی روش‎های موجود در علوم سیاسی است.

در واقع می‎توان گفت این کتاب در هر دو حوزه، به دانشجو کمک می‌کند.

بله. یعنی بحث روش تحقیق، یک بحث است که برخی از کتاب‎های دیگر از شیوه‎ی نگارش تا شیوه‎ی پاراگراف‎نویسی و تا شیوه‎ی مقاله‎نویسی را مورد بررسی قرار می‎دهد و روش‌هایی که یک دانشجو می‎تواند در پایان‎نامه‎ی خود از آن استفاده کند؛ مثل روش‎های میدانی که اعم از روش پرسش‎نامه، مصاحبه و روش‎های هنجاری است.

باتوجه به اینکه ما در حال حاضر در آموزش عالی، در هر دو زمینه ضعف داریم، آیا  این ضعف به عدم تسلط اساتید رشته‎های مختلف برمی‎گردد  یا به سرفصل های ارائه شده برای هر رشته  که از نظر محتوایی مشکل دارند؟

بیش از آن‎که اشکال به فرد یا سرفصل‎ها برگردد، مشکل به نظام آموزشی ما برمی‎گردد. در نظام آموزشی ما به روش تحقیق و روش‎شناسی به اندازه‎ی کافی توجه نکرده‎اند. بنابراین دانشجویی که در مقطع دکترا در حال تدریس است و قرار است استاد عده‎ای دیگر شود، خودش به روش تحقیق و روش‎شناسی به شکل کامل مسلط نیست. و بنابراین نسل بعد هم، باز به همین مشکل دچار خواهد شد. اگر ما نظام آموزش استاندارد و درستی داشتیم، نباید هر پایان‎نامه و هر کتابی مورد پذیرش قرار می‌گرفت. چون بسیاری از آن‏ها استاندارد لازم را در این امر ندارند. اما متاسفانه کمی‎گرایی در آموزش عالی باعث شده است که این استانداردها زیر سوال برود. در حال حاضر در بسیاری از دانشگاه‎ها حدود 100 نفر در یک رشته برای مقطع دکتری جذب می‎شوند. چه بسا باز بسیاری از دانشگاه‎ها این کار را صرفا به دلیل کسب درآمد و برای درآمدزایی انجام دهند. این عدم کیفیت تحقیقات به عدم توجه به روش تحقیق و روش‎شناسی در تحقیق برمی‌گردد.

به همین خاطر است که در حال حاضر نظام آموزش عالی ما با حجمی از فارغ ال‏تحصیلانی روبه‎رو است که از نظر سواد آموزشی جای بحث بسیاری دارد.

بله، اصل مساله بحث مالی است. به خاطر این‎که دانشجوی مقطع دکتری اگر به شکل آزاد و غیربورسیه باشد حدود 60 میلیون تومان به دانشگاه می‎پردازد. و این نوعی درآمدزایی برای دانشگاه است. به همین خاطر، دانشگاه‎ها سعی می‎کنند که در مقطع دکتری جذب زیادی داشته باشند. و متاسفانه و صد تاسف این‎که این مساله در بین اساتید هم یک نوع رقابت ایجاد کرده است. چون رساله‎ی دکتری معادل 20 واحد است و از نظر مالی برای اساتید قابل توجه است. این در حالی است که در کشورهای غربی پایان‎نامه و رساله برای استاد هیچ درآمد مالی ندارد و استاد تنها حقوق خودش را می‎گیرد و این حقوق نیز حقوق مکفی است. و طبق موظفی خودش مثلا در سال 3 تا پایان‎نامه و رساله را باید هدایت کند و هیچ جنبه‌ی مالی برای اساتید ندارد. ای کاش این اتفاق هم در ایران می‎افتاد. اگر قرار باشد این اتفاق در ایران بیفتد باید اول مشکلات مالی اساتید از بین برود و رساله و پایان‎نامه جنبه‎ی مالی برای استاد نداشته باشد.

عدم موفقیت ما در زمینه نگارش مقالات ISI تا چه حد به مشکل ما در زمینه عدم تسلط به مباحث روش‎شناسی مربوط می‎شود؟

به عقیده بنده مشکلی که اساتید ما در نگارش مقاله‎های ISI دارند به هر دو زمینه‎ی روش تحقیق و روش‎شناسی برمی‎گردد. در نگارش مقاله‎های ISI اولا از نظر صوری باید شیوه‎ی پاراگراف‎نویسی و مقاله‎نویسی رعایت شود. در این زمینه شیوه‎ی استانداردی وجود دارد که من بیش از دو یا سه کتاب به زبان فارسی در این زمینه که شیوه‎ی استاندارد را رعایت کرده باشند، ندیدم. یکی از این کتاب‎‌های استاندارد، کتاب دکتر سیدعلی‎اصغر سلطانی با نام «اصول نگارش» است که توسط دانشگاه مفید چاپ شده است. و دیگری کتاب دکتر فتوحی است که آن هم به این مساله خوب اشاره کرده است. این‏که یک مقاله باید چه ساختاری داشته باشد و پاراگراف مقدماتی و پاراگراف‏های میانی و پاراگراف نتیجه چه‎گونه باشد و این‎که حول ایده‌های کنترل‎کننده باید سامان داده شود. مساله‎ی مهم دیگر مساله روش تحقیق است که باز شیوه‎های کمی و کیفی به خوبی در آن‎ها رعایت نشده است. و مساله‎ی بعدی، بحث روش‎شناسی است که موضوع خاص کتاب «روش‌شناسی علوم سیاسی» است که باید مدنظر قرار بگیرد.

چرا در مباحث علوم سیاسی در ایران روش‎های کمی کم‎تر مورد توجه است؛ آیا دلیل این مساله به سقوط جایگاه اثبات‎گرایی در سطح جهانی بازمی‎گردد؟(در حالی که شما به هر دو روش در کتاب خود اشاره کرده‎اید)

رویکرد غالب کتاب «روش‎شناسی علوم سیاسی» کثرت‎گرایی روش‎شناسانه است. یعنی اعتقاد من این است که در علوم سیاسی و علوم اجتماعی هم از روش‎های کمی باید بهره برد و هم از روش‌های کیفی. و این دو با هم قابل جمع هستند. به این معنا که از برخی از مزیت‎های روش‎های کمی می‎توان استفاده کرد، در عین حال نقدهایی که روش‎های تفهمی به روش‎های کمی دارند را نیز باید مورد توجه قرار داد و قابل بهره‎برداری است. بنابراین کثرت‎گرایی روش‎شناسانه که بسیاری از متفکران آن اساس کار خود قرار داده‎اند مبنای غالب این کتاب است.

آیا قبول دارید که رویکردهای تفسیرگرایی و انتقادی (گفتمان، پساساختارگرایی) در میان نخبگان علوم انسانی بیش‎تر طرفدار دارد؟ چرا؟

مساله‎ای که در جامعه‎ی ایران وجود دارد توجه بیش از اندازه به روش‎های پساساختارگرایانه و روش‎های پست‌مدرن است. گویا تصور عمومی، در جامعه‎ی ما این است که چون نقدهای پست‎مدرن به مدرن وارد است، یک نوع جذابیتی برای دانشجویان و فرهیختگان ایجاد کرده است. این قضیه شاید در دهه‎ی قبل بیش‎تر بوده است. و به همین دلیل بود که بسیاری از رساله‌های دکتری یا پایان نامه‎های کارشناسی ارشد بر اساس روش گفتمان و روش‎های تبارشناسی و دیرینه‎شناسی نگاشته می‎شدند. اما واقعیت قضیه این است که این روش‎ها در عین حال که در نقد اندیشه‎ها و روش‎های مدرن به خودی خود در جامعه‌ی ایران جذابیت دارند، اما بدون در نظر گرفتن پیش‎فرض‎های پست‎مدرن قابل بهره‌برداری نیستند. بنابراین یکی از مسائل مهمی که در پایان بخش روش‎های پست‎مدرن در این کتاب مطرح شده است این است که نسبیت‎گرایی که در این روش‎ها هست چگونه قابل جمع با تفکر دینی ماست.

شما در کتاب «روش‎شناسی علوم سیاسی»  وقتی به نظریه گفتمان می‌رسید بیش از دیگر رویکردهای روش‎شناسی به مطالعه موردی آن می‎پردازید، آیا دلیل این امر میزان توان این رویکرد در بررسی تحولات ایران است؟

بله، استقبال زیادی از آن شده است و مثال‎ها موید آن است. دلیل پرداختن در واقع، به پایان‎نامه‎هایی برمی‎گردد که به شکل موردی رویکرد گفتمانی و تبارشناسی و دیرینه‎شناسی را روش خود قرار داده‎اند. این است که در جامعه‎ی ما اقبال به این روش‎ها بیش‌تر بوده است. ولی همان‎طور که عرض کردم دیدگاه روش‎شناسی حاکم بر این کتاب، این است که همه‎ی روش‌ها دارای محدویت‌ها و کارایی‎هایی هستند. و به همین دلیل در پایان هر فصل یک بررسی نقادانه نسبت به هر روش انجام شده و کارایی‎ها و محدودیت‎های آن روش با روش‎های دیگر مورد بررسی قرار گرفته است.

آیا در حال حاضر هیچ رویکرد روش‎شناسی به عنوان پارادایم مسلط در علوم انسانی غربی مطرح است؟

به اعتقاد بنده هیچ رویکرد غالبی در غرب در روش‎شناسی وجود ندارد و بلکه یک نوع تکثری بر حوزه‎های تحقیقاتی آنان حاکم است. بسیاری از دانشگاه‎های امریکا و اروپا، اندیشه‎های چپ بر آن‎ها حاکم است و بنابراین با روش‎های مارکسیستی و نئومارکسیستی و پست‎مدرن کار می‎کنند.  این در حالی است که در برخی از دانشگاه‎های دیگر، روش‎های مدرن، پوزیتویستی، اثبات‌گرا یا رفتارگرا و کارکردگرا حاکم است.

هم‎چنین این مساله، در بین شاخه‎های مختلف یک علم یا رشته‎های مختلف یک دانش مطالعات اجتماعی، متفاوت است. به طور مثال در روابط بین‎الملل، بیش‎تر از روش‌های رفتارگرایانه، کارکردگرایانه یا روش‌های سیستمی استفاده می‌شود. ولی در اندیشه‌ی سیاسی و مباحث فرهنگی، بیش‌تر از روش‎های تفهمی بهره‎برداری می‎شود. بنابراین بر اساس نحله‎های مختلفی که در غرب وجود دارد و بر اساس رشته‌های مختلف در علوم اجتماعی روش‌های مختلفی استفاده می‌شود.