فرهنگ امروز: هفته‌ای که گذشت، مقارن با روز جهانی فلسفه، اتفاق مهمی در عرصه فلسفه سیاسی در کشور رخ داد و آن رو نمایی از مجموعه ۱۷ جلدی فلسفه سیاسی اسلام در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران بود. این اثر که با نظارت حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر خسروپناه و دکتر علی‌اکبر علیخاتی در مدت یک‌سال و نیم انجام شده است، بخش اول از مجموعه ۳۰ جلدی است که روند تدوین و تألیف ادامه دارد.

سیر مفهومی فلسفه سیاسی اسلامی

از جمله طرحهای مهم کلان و ملی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه که حدود یک سال و نیم از شروع آن می گذرد و در صدد تبیین و تحلیل یکی از فلسفه های مضاف در گستره دانش و تمدن اسلامی است طرح” سیر مفهومی فلسفه سیاسی اسلامی “می باشد. آنچه در پی می آید معرفی کوتاه ابعاد و جوانب مختلف این طرح ملی است.

۱.ضرورت انجام طرح

ضرورت انجام طرح از آنجا ناشی می شود که رشد دانش و فلسفه به‌صورت انباشتي و مرحله‌اي صورت مي‌گيرد و دستاورهاي علمي فلاسفه و دانشمندان در هر دوره، مبتني بر دستاوردهاي دوره‌هاي قبلي است و البته متناسب با زمان بازخواني شده، با افزوده شدن مباحث و مطالب جديد به آن، دانش و تفكر بشر يك گام ارتقاء مي‌يابد. بر اين اساس شايد بتوان گفت رشد دانش و انديشه در هر دوره منوط به شناخت مباني علمي و فلسفي و دستاوردهاي فلاسفه و دانشمندان گذشته در هر دورة تمدني است.

هم‌اكنون ما در زمانی به سر مي‌بريم كه به شدت به توليد نظريات جديد در حوزة فلسفه سياسي با شرايط بومي و مباني تمدني خود نيازمنديم. احياي تمدن اسلامي يا بنيان‌‌گذاري تمدن جديد اسلامي ايراني كه به اعتقاد برخي در قرن اول اين دوره به سر مي‌بريم به نظريه‌هاي مبنايي فراواني نياز دارد که بخش عمده آن را باید در فلسفه سیاسی جستجو کرد. ارائه روزآمد و كارآمد اين نظريه‌ها، منوط به شناخت ميراث فلسفي و تمدني گذشته در اين حوزه است، در حالي كه ما دانش و اطلاعات عميق و گسترده‌اي در خصوص فلسفة سياسي مسلمانان يا فلسفة سياسي در جهان اسلام نداريم. گام اول و ضروري، شناخت ميراث فكري و فلسفي دانشمندان و فیلسوفان مسلمان در زمينة فلسفة سياسي است. بنابراين طرح كلان پژوهشي « سير مفهومي فلسفة سياسي اسلامی» در صدد است مجموع ديدگاه‌ها و نظريه‌هاي فلاسفة مهم مسلمان را در طول تاريخ فلسفة اسلامي مورد شناخت، بازخواني و تحليل قرار دهد.

۲.نوع مباحث

در علوم جهان اسلام، مباحث فلسفی و کلامی به هم آمیخته است و حتی گاهی سایر معارف دینی نیز در آنها وارد می‌شود. به همین دلیل ممکن است گاهی مباحثی که ماهیت فلسفی دارند در قالب مباحث کلامی، اصولی، عرفانی، تفسیری و ... مطرح شوند.  ما باید شاخص‌ها و در نهایت تعریف خاص خودمان را از «فلسفة سیاسی» و مباحث آن ارائه دهیم. عجالتاً روشن است که  اصطلاح «فلسفه» در این ترکیب، هم روش را نشان می دهد، هم سنخ مباحث را. با این واژه، معلوم می‌شود که روش ،عقلی و استدلالی است. این اصطلاح همچنین سنخ مباحث سیاسی اجتماعی را از سطح مباحث اندیشه سیاسی عمیق‌تر می‌کند، و به مسایل هستی شناسی، معرفت‌شناختی، وجودشناختی، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، وظیفه‌شناختی و ... «با قید سیاسی اجتماعی» توجه می‌کند تا با فلسفه محض درنیامیزد. پسوند «سیاسی » روشن می‌کند که در فلسفة سیاسی فقط به آن دسته از مسایل فوق، آنهم به روش استدلالی و عقلی توجه می‌کنیم که به نوعی «ابعاد سیاسی اجتماعی» داشته باشد، یا بتوان آن را با مباحث سیاسی اجتماعی ربط داد. بر این اساس، نوع مباحث فلسفه سیاسی از عمیق‌ترین و کلان‌ترین مباحث جهان هستی- قابل ارتباط با مباحث سیاسی اجتماعی - آغاز می‌شود و تا جزیی‌ترین موضوعات سیاسی اجتماعی که به روش فلسفی مورد بحث قرار گرفته باشند را شامل می شود.

۳.معيارهاي انتخاب مباحث يا فیلسوفان مورد بحث

تفکیک بین مباحث «اندیشه سیاسی»، «فقه سیاسی»، «کلام سیاسی» و... با « فلسفه سیاسی» - و نه حوزه‌های این علوم- ضروری است. چون ممکن است بحثی با ماهیت و صبغة فلسفی در قالب‌های کلام یا فقه مطرح شده باشد. معيار نهايي ما برای انتخاب دانشمندان و مباحث آنها، به نوع و ماهیت بحث برمی‌گردد، اگر ماهیت و نوع بحث متفکر، «فلسفة سیاسی اجتماعی» بود آن را برمی‌گزینیم فارغ از اینکه شهرت دانشمند فیلسوف یا فقیه یا عارف یا متکلم یا ... باشد، بر این اساس، به عنوان مثال شاید بتوان بعضی مباحث اصول فقه را از سنخ مباحث فلسفی به شمار آورد. در اينجا برخي معيارهاي اوليه براي انتخاب مباحث فلاسفه و دانشمندان به شرح زير بوده است:

۱.    مباحث داراي رويكرد عقلي و استدلالي باشند.

۲.    به پرسش‌ها يا موضوعات كلان و اساسيِ حوزة سياست و اجتماع پرداخته باشند.

۳.    مباحث در صدد فهم ماهیت امور سیاسی اجتماعی برآیند.

۴.    مباحث مطرح شده يا نتايج آنها، با نظام معرفتي گسترده‌تر یا باورهای کلی تر  قابل ارتباط باشند.

۵.    مباحث سیاسی اجتماعی مطرح شده، به لایه های عمیق تر مثل ماهيت موضوعات و پدیده ها نیز پرداخته باشند.

۶.    مباحث سياسي مطرح شده يا نتايج آنها، قابل ارتباط با مباحث عقلي و استدلالي متافيزيكي باشند.

۷.    مباحث به صورت عقلاني تلاش كرده باشند تا نظرات و باورهاي سياسي را به معرفت سياسي و شناخت تبديل كنند.

۴.هدف مؤسسه و روند انجام کار

امروزه کارکرد و وظیفه اصلی سازمانها و موسسات پژوهشی این است که به انجام پژوهشهایی مبادرت ورزند که جز در ساختارهای سازمانی دولتی امکان­پذیر نیست، پژوهشگران، اعضای هیأت علمی، و ناشران بخش خصوصی به فراخور حال به نگارش و انتشار مقاله و کتاب مشغولند، اگرقرار باشد موسسات پژوهشی نیز در همین حد به تحقیق و نشر بپردازند فلسفه وجودی آنها زیر سوال می­رود، براین اساس بود که مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران به عنوان یکی از ریشه­دارترین و عمیق­ترین مؤسسه­های پژوهشی کشور، دغدغه اصلی خود را در چند سال اخیر به انجام طرحهای پژوهشی کلان و ملی معطوف کرد به گونه­ای که این طرحها در سطح بین المللی نیز قابل رقابت و ارائه باشند. به دو دلیل موسسات پژوهشی در ایران ضرورت و مجال گسترده­ای برای کارهای پژوهشی کلان در سطح ملی و بین المللی دارند؛ نخست اینکه متون و آموزه­های اولیه اسلام بسیار غنی و پربار و قابل بهره­داری امروزی است، و به تبع آن آثار دانشمندان اسلامی به خصوص در دوره شکوفائی فرهنگ و تمدن اسلامی مشحون از مباحث و دیدگاههای مختلف علمی است که عمدتا برای ما ناشناخته است. دوم اینکه تقریباً، در هیچ زمینه­ای کارهای پژوهشی چشمگیری انجام نداده­ایم و درهر حوزه­ای در اوایل راه هستیم. بنا به دو دلیل فوق، برای انجام کارهای کلان پژوهشی از هرکجا و به هر صورت و به هر میزان که شروع کنیم به خطا نرفتیم و منتج به نتیجه خواهد بود. از جمله موضوعات در حوزه فلسفه که امروزه جامعه، بدان نیازمند است «فلسفه­های مضاف» می­باشد که رئیس کنونی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، خود از صاحبنظران این حوزه، و از پیشتازان طرح آن در ایران به شمار می­روند، به همین دلیل در کنار برنامه های موجود و جاری مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، پرداختن به فلسفه­های مضاف نیز در دستور کار مؤسسه قرار گرفت که یکی از آنها «فلسفه سیاست» یا به طور دقیق­تر «فلسفه سیاسی اسلامی» بود. هدف اصلی این طرح ملی شناسایی وتبیین مفاهیم فلسفه سیاسی در دیدگاه فیلسوفان مسلمان بود، گسترده زمانی طرح از آغاز تاکنون را شامل می­شود و طبعاً به دلیل محدودیت­های مالی و زمانی می­بایست فیلسوفان مهم و آثار اصلی این فیلسوفان برای تحقیق انتخاب می­شد. طبق جستجوهای به عمل آمده ، این طرح برای اولین بار در دنیا درحال اجراست  و هیچ طرح مشابهی حتی با سطح بسیارپایین­تر تاکنون انجام نشده است.

 پس از انجام مطالعات اولیه و روشن شدن چشم­انداز کار و در اوایل فاز نخست، تصمیم مؤسسه بر این قرار گرفت که حجم طرح در گام اول در پانزده مجلد برنامه­ریزی شود و با توجه به به عدم امکان تعیین دقیق حدود و ثغور حجم تحقیق، هر میزان افزایش در حجم طرح ، مطلوب و مورد استقبال خواهد بود

۵. ویژگی­های برجسته طرح

این طرح به لحاظ شکلی و روشی نیز به صورت منحصر به فرد اجرا می­شود و می­تواند فواید و نتایج چند منظوره ای در پی داشته باشد. برخی ویژگی­های بارز و گاهی منحصر به فرد طرح عبارتند از:

۱.  تمرکز طرح منحصراً بر فلسفه سیاسی اسلامی است.

۲. تحقیق به صورت مفهومی انجام می­شود به این صورت که هر کدام از مفاهیم مورد نظر به صورت مستقل در دیدگاه فیلسوفان مورد مطالعه بحث می­شود، این شیوه­ی بحث ضمن اینکه می­تواند سیر تحوّل علمی آن مفهوم را در دیدگاه فیلسوفان مختلف نشان دهد، امکان تطبیقی بودن دیدگاههای آنان را نیز فراهم ساخته است.

۳. آثار مهم فیلسوفان مورد بحث، به صورت جداگانه و به طور دقیق بررسی شده و کلیه مباحث و موضوعات سیاسی از آنها استخراج و طی چند مرحله و طبق روشها و استاندارهای خاصی طبقه­بندی گردیده است.

۴.  در فرایند طبقه­بندی و تنظیم مباحث استخراج شده، بیش از شصت فیلسوف و هفتصد اثر اصلی آنان مورد مطالعه قرار گرفته و مباحث سیاسی استخراج شده در قالب بیش از چهل هزار فیش طبقه بندی گردید. باتوجه به اینکه هر متن گزینش شده در قالب فیش دلالت­های مختلفی دارد و  در چند مفهوم و موضوع می­تواند مورد استفاده قرار گیرد، پس از کلید واژه­گذاری و طبقه بندی مجدد، هم اکنون حدود چهارصد هزار فیش در اختیار پژوهشگران قرار دارد.

۵. برای مراجعه به آثار فیلسوفان و استخراج مباحث سیاسی، به صورت پیشینی واژه­ها و مفاهیم مشخص نشدند، چون این امر ذهن محقق را جهت می­داد که فقط به دنبال مباحثی در خصوص مفاهیم و موضوعات تعیین شده باشند و فقط این موضوات را استخراج کنند، بلکه به پژوهشگران تأکید گردید که کاملاً آزاد ، هر مطلبی را که به نحوی به موضوعات سیاسی اجتماعی مربوط می­شود، انتخاب کنند، این امر امکان نوآوری تحقیق و کشف مفاهیم جدیدی را که مختص فلسفه سیاسی اسلامی است، بالا می­برد.

۶. در استخراج دیدگاههای فیلسوفان تاکید شد که پژوهشگران ارجمند با نگاه حداکثری وارد آثار فیلسوفان شوند و حتی موارد مشکوک و یا مواردی را که دلالت ضعیف دارند، گزینش کنند.  اگرچه این شیوه هزینه طرح را افزایش می­داد اما جاافتادگی مطالب را به حداقل می­رساند، ضمن اینکه امکان حذف بعداً وجود داشت.

۷. سعی شده موضوعات فلسفه سیاسی در طول تاریخ و تمدن اسلامی، با رویکرد امروزی بازخوانی شوند و حتی الامکان مباحث با صبغه­ی کاربردی برای شرایط امروز مطرح گردند.