شناسهٔ خبر: 15825 - سرویس مبانی علوم‌انسانی

گفتارى از سيدحسين نصر؛

تکنولوژی‎های جدید و تهی شدن انسان از عالم معنا

سید حسین نصر باید بدانیم تکنولوژی جدید ادامه‎دهنده‎ی تکنولوژی قدیم نیست، بلکه شکاف عمیقی بین آن‎ها به وجود آمده است. این شکاف از این جهت قابل اهمیت است که تکنولوژی قدیم خلاقیت صنعت‎گران بر آن حکومت می‎کرده است. در حالی‎که در تکنولوژی جدید به غیر از مهندس طراح آن، دیگر افراد خلاقیتی در آن ندارند.

 

فرهنگ امروز/فاطمه امیراحمدی: اولین همایش ملی «فرهنگ و تکنولوژی، درنگی فرهنگی در مسیر پرشتاب صنعتی شدن» دیروز یکشنبه 21 اردیبهشت در دانشگاه صنعتی‎شریف برگزار شد. مهدی معین‌زاده، بیژن عبدالکریمی، ابراهیم فیاض، مهدی گلشنی، حسن بنیانیان، عطاالله رفیعی و عبدالحسین خسروپناه دبیر علمی همایش از چهره‎های حاضر در این همایش بودند. حسین نصر یکی از دیگر چهره‎های حاضر در  این همایش  بود که سخنرانی خود را از طریق ویدئو کنفرانس انجام داد. در ادامه مشروح سخنان وی با عنوان «نکاتی پیرامون رابطه تکنولوژی و فرهنگ در دامن تمدن اسلامی و ایرانی» می‎آید.

سیدحسین نصر، صاحب کرسی اسلام‎شناسی دانشگاه جرج واشنگتن در ابتدای سخنان خود به دغدغه‎ی چندین ساله‎ی خود در همین موضوع اشاره کرد و گفت: این موضوع یعنی تکنولوژی و فرهنگ بحثی بوده است که دغدغه‎ی فکری من برای ده‎ها سال بوده است. فکر می‎کنم لازم به گفتن نیست که مساله گسترش تکنولوژی در معنای جدید آن، فقط به معنای اقتصادی، مهندسی یا فنی نیست، بلکه تمام جوانب حیات انسانی را متوجه‎ی خود ساخته است. در ابتدا با کلمه‎ی تکنولوژی آغاز می‎کنم. در زبان امریکایی دو کلمه داریم؛ یکی از آن‎ها واژه Art است که معادل یونانی آن تخنه(ریشه کلمه تکنولوژی) است. پس در اصل تخنه به معنی هنر بوده است که چنان‎که هنوز این کلمه در صنعت، در زبان فارسی و عربی یافت می‎شود.

او ادامه داد؛ به وجود آمدن تکنولوژی جدید در غرب است که این دو معنی را از هم جدا کرد. و دیگر کسی صحبت از تکنولوژی و هنر به عنوان دو واقعیت توامان نمی‎کند. اگر در زبان فارسی این معنی در دو کلمه‎ی صنعت و فن وجود دارد، در زبان اروپایی از بین رفته است. دیگر این‎که کلمه‎ی صنعت است که به تدریج از دوره‎ی قاجار به بعد، با تکنولوژی به معنای جدید آن مترادف شد.

صاحب کرسی اسلام‎شناسی در دانشگاه جرج واشنگتن ادامه داد؛ این الفاظ را تعریف کردم برای درک بین فرهنگ و زبان و هنر از یک سو و تکنولوژی از سویی دیگر. این موضوع خیلی مهمی است و فقط یک وجه صوری نیست. برای ما این مهم است که بفهمیم چه‎گونه این جدایی در غرب اتفاق افتاد. آیا برای ما این اتفاق نخواهد افتاد؟ در غرب که مهم‎ترین عوامل تهی کردن زندگی انسان‎ها از حضور ارواح قدسی، الوهیت و عالم معنا است، در ایران اتفاق نخواهد افتاد؟ باید به این بپردازیم و ببینیم باید چه کاری صورت بگیرد که این در ایران روی ندهد. و اصلا آیا این امر شدنی است؟ تمام این مسائل نیازمند مطالعات بسیاری است.

سید حسن نصر در ادامه‎ی سخنان خود افزود؛ در غرب دانشمندانی بوده‎اند که مطالب بسیار عمیقی راجع‎به تاثیر تکنولوژی جدید بر روح انسان و بافت اجتماع و هزار مسائل دیگر که با فرهنگ سروکار دارد، نوشته‎اند. دوم فلسفه تکنولوژی در غرب است. خیلی از افراد درک کردهاند که تکنولوژی همراه خود یک جهان‎بینی را حمل میکند، و خنثا و فقط یک ابزار نیست. این مسائل موضوعاتی است که در 50 سال اخیر در غرب بسیار به آن پرداخته می‎شود. در ایران نیز چند دهه است که آثار هایدگر ترجمه می‎شود. او کتابی دارد به نام «فلسفه تکنولوژی» که از کتاب‎های مهمی است و درباره جنبه‎ی نهادی و فلسفی که ما اسم آن را گذاشتیم تکنولوژی.سیدحسین نصر

ما باید یاد بگیریم و بفهمیم که تکنولوژی فقط بیش‎تر پیچیده شدن ابزار در دست انسان نیست. چون تیشه و ابزاری در دست صنعت‎گر نیست، زیرا صاحب صنعت در این‎جا صاحب فکر و دست خودش است. در حالی که کسانی که در کارخانههای بزرگ مشغول هستند، فرضا اتومبیل سازی، محکوم به تمام قوانین فیزیکی است که در مقابل آن ایستاده است. هیچ خلاقیتی از خود ندارد، فقط با فشردن یک دکمه کار به سرانجام خودش در آن بخش می‎رسد. در این‎جا انسان کم‎کم به قطعه‎ی کوچکی از یک ماشین بزرگ تبدیل می‎شود که در مقابل آن ایستاده است.

این استاد دانشگاه گفت: باید بدانیم تکنولوژی جدید ادامه‎دهندهی تکنولوژی قدیم نیست، بلکه شکاف عمیقی بین آن‎ها به وجود آمده است. این شکاف از این جهت قابل اهمیت است که تکنولوژی قدیم خلاقیت صنعت‎گران بر آن حکومت می‎کرده است. در حالی‎که در تکنولوژی جدید به غیر از مهندس طراح آن، دیگر افراد خلاقیتی در آن ندارند. و در واقع قطعه‎ی کوچکی از ماشین هستند که تنها آن را ادامه می‎دهند.

وی به امتیاز تکنولوژی قدیم پرداخت و عنوان داشت؛ تکنولوژی قدیم رابطه‎ی مستقیمی با فرهنگ‎های موجود در جهان داشتف چه در ایران و چه در ممالک دیگر. چون فرهنگ در معنای امروزی آن، ترجمهای جدید است که ما در دوره صفوی آن را به کار نمی‎بردیم. و از دوره‎ی قاجاریه معنای جدید آن در ایران ورود پیدا کرده است. ولی به هر حال شامل هنر می‎شود و هیچ شکی در این موضوع نیست؛ قسمت‎های اساسی و مهم فرهنگ، هنر است.

نصر ادامه داد؛ تکنولوژی در قدیم در خدمت فرهنگ حاکم بر جامعه بوده است. به طور مثال در 1400 سال گذشته که فرهنگ و معارف اسلامی ایرانی در فرهنگ ما حاکم بوده است، مسجد جامع اصفهان که اثر تکنولوژیکی حیرت‎آور آن دوره است، از تکنولوژی ساختار و آجر رنگی مختلف استفاده شده است. این اثر رابطه‎ی مستقیمی با فرهنگ آن دوره دارد. در حالی که الان اتومبیلی از اروپا وارد ایران شود یا اتومبیلی از خودروسازی دیگر، چه رابطه‎ای با فرهنگ‎ها دارد. اتومبیل ساخته شده‎ی کارخانه‎ی خودروسازی کشور چه تفاوتی با اتومبیل اروپایی دارد؟ و چه رابطه‎ای با فرهنگ ما دارد؟ جز این‎که برطرف‎کننده یک نیاز و حاجت است. در حالی که در تکنولوژی‎های قدیم آن رابطه‎ی فرهنگی وجود داشته است و در تکنولوژی‎های جدید آن رابطه‎ی عالی و مستقیم و نیز بدون واسطه، قطع شده است.

نصر در ادامه‎ی بحث خود از تفاوت تکنولوژی‎های قدیم و جدید عنوان کرد؛ خود تکنولوژی جدید منشا یک فرهنگ تکنولوژیکی است. و عده‎ای فکر می‎کنند که تکنولوژی جدید نسبت به ارزش‎ها و فرهنگ ما خنثا و بی‎طرف است. ولی اصلا این طور نیست. بلکه تکنولوژی با خود یک نوع فرهنگ خاصی می‎آورد که متاسفانه در این زمان کوتاه، فرصتی برای پرداخت به آن نیست. باید توجه داشته باشیم که تکنولوژی جدید خودش فرهنگ‎زا است.

سپس او به زمینه‎های مختلفی که تکنولوژی جدید در آن تاثیر دارد، اشاره کرد و گفت: اولین تاثیری که تکنولوژی‎های جدید در این دوره داشته است، در محیط زیست ما بوده است. زمانی که تکنولوژی‎های جدید به وجود آمد، هیچ‎کس فکر نمی‎کرد که روزی کره زمین را از بین ببرد. بلکه همه فکر می‎کردند باعث ترقی خواهد شد و بشر با آن بهشت موعود را روی کره زمین خواهد ساخت. حتا به وجود آمدن فلافسه‎ی قرن نوزدهم که در راس آن مارکس و مارکسیست قرار گرفته بود، خود علوم جدید را به صورت یک مثل دروغین درآورده بود. و هدفش ایجاد یک نوع بهشت موعود توسط تکنولوژی جدید روی کره زمین بود. ولی این طور نشد و تکنولوژی در حال حاضر حیا ت بشر را مورد تهدید قرار داده است. تاثیر تکنولوژی بر محیط زیست مساله‎ای است که چندین سال است من با آن سروکار دارم و روی آن مطالعه می‎کنم. هر کس به دین و خلقت خداوند اعتقاد داشته باشد باید توجه داشته باشد که پاسداری از محیط زیست یکی از وظایف بشر است. منافع مادی و طمع بشر به او اجازه نمیدهد که آن طور که باید و لازم است، به این مسائل توجه داشته باشد. بحران محیط زیست رابطه‎ی مستقیمی با تاثیر تکنولوژی‎های جدید بر روی فرهنگ انسان‎ها دارد.

دومین تاثیر، تاثیر روی روابط اجتماعی است. تکنولوژی جدید درست بر عکس آن‎چه که فرهنگهای سنتی، از جمله اسلام از لحاظ روابط اجتماعی به وجود آورده بودند، حرکت می‎کند. به این معنی که روابط اجتماعی را تضعیف می‎کند، فضایی را به وجود می‎آورد که روابط در آن سخت است. در واقع شلوغی، باعث جدایی روابط شده است. و تکنولوژی به وجود آمد که زمان بیش‎تری برای افراد حفظ شود، اما برعکس آن اتفاق افتاد. و می‎توان این طور گفت که تکنولوژی بلعنده‎ی زمان شده است. اگر دقت کافی داشته باشید، می‎بینید که در حال حاضر هیچ‎کس وقت کافی ندارد.

وی در ادامهی تاثیر تکنولوژی‎های جدید در حال حاضر به تاثیرات روحی و روانی آن اشاره کرد و گفت: در ابتدا، تکنولوژی‎های جدید با گروه و افراد گروه سروکار داشته است و تاثیر آن بر روی گروه و روابط اجتماعی بوده است به این معنی که افراد جدید، ماشین‎ها و ابزار جدید را به وجود آورده است اما در مرحله‎ی بعد، کم‎کم شروع به سرایت کردن بر فضای درونی انسان کرد. به ویژه در 50 سال اخیر با آمدن رایانه و تلفن همراه، بخش زیادی از فکر و فضای درونی انسان به آن منحصر شده است. با به وجود آمدن این شرایط دیگر فضایی برای تامل، تفکر و عبادت نیست. پیامبر صلی‎الله فرمودند؛ عرش رحمان، قلب مومن است.

این محقق گفت: پس هر یک از این تکنولوژی‎ها اثری دارد ورای جنبه‎های اقتصادی و مادی آنان. خیلی میتوان راجع‎به مشکلاتی که ناشی از تکنولوژی‎های جدید بر روی فرهنگ‎های سنتی صحبت کرد. این‎که گفته شود که فرهنگ‎های سنتی را کنار بگذاریم و فرهنگ‎های جدیدی را اتخاذ کنیم، می‎دانیم که امکان‎پذیر نیست. به ویژه برای کشوری مثل ایران که می‎خواهد به میراث اسلامی خودش برگردد. از این رو باید ببینیم این تکنولوژیها در ممالکی که بیش‎تر اخذ شده‎اند، چه تاثیری گذاشته است. بهترین مثال در این‎جا کشور ژاپن است. در تمام ممالک آسیایی ژاپن موفق‎ترین کشور به لحاظ اخذ تکنولوژی‎های جدید و غربی بوده است. اما به چه قیمتی این امر اتفاق افتاده است؟ درست است که عرفان‎های بودایی و مکاتب دیگر مثل آیین شینتو وجود دارد، ولی چیزی که مهم این‎جا مهم است، این است که بعد از شکست ژاپن توسط امریکا، و سرازیر شدن تکنولوژیها به این کشور، علاقه‎ی مردم به آیین بودا و شینتو کم‎تر شد. به طوری که ژاپن از تمام ممالک آسیایی بیش‎تر افراد بی‎دین دارد. درست است که هنوز لباس سنتی خود را میپوشند، خط خود را حفظ کرده‎اند، ولی به طور کلی بیش‎تر جوانان ژاپنی در یک جامعه‎ی آسیایی که به لحاظ فن‎آوری و تکنولوژی جدید، قدم‎های بسیار بزرگی برداشته است، باید دید به لحاظ دینی دچار چه بحرانی شدهاند. آیا ایران در 50 سال دیگر می‎خواهد مثل ژاپن شود؟ باید ببینیم اتخاذ کورکورانهی تکنولوژی در این ممالک چه بوده است؟ ایران در 30 ساله گذشته در اخذ فن‎آوریها خیلی موفق بوده است. اما باید سعی شود این فن‎آوری‎ها رنگ بومی به خودش بگیرد. باید دقت داشته باشیم گرفتن تکونولوژی‎های جدید نباید چشم ما را نسبت به مسائل بسیار عمیق کور کند.

وی افزود؛ در حال حاضر بزرگ‎ترین کشوری که در حال انتقال تکنولوژی جدید به کشور خود است، عربستان سعودی است. پول میدهد و توسط امریکا انواع تکنولوژی‎های جدید به این کشور سرازیر می‎شود. و تاثیر این امر در جامعهی عربستان منجر به ظهور افرادی تهی از دین شده که باعث تاثر است.

اما ایران امکان بیش‎تری دارد که در این فضا غرق نشود. زیرا مرکز تفکر و تامل اسلامی است. غلو نخواهد بود که ایران مرکز تفکر علوم اسلامی و متفکران اسلامی بوده است. ما تنها امکان و بختی که داریم این است که از میراث غنی خود استفاده کنیم، اندیشه‎ای که پیشینه‎ی فکری خیلی قوی داشته است؛ علمی حتا به معنای امروزی خود داشته است. و ما می‎توانیم با خطر علم‎پرستی به وجود آمده، مقابله کنیم.

استاد دانشگاه جرج واشنگتن در ادامه افزود؛ از سویی انسان بنده‎ی قدرت است. بیش‎تر ممالک اسلامی، در هند یا چین و هر کشور اسلامی دیگر، از این جهت خواستار علوم غرب هستند که قدرت و ثروت به دست بیاورند. ولی به چه قیمتی باید این طور شود؟

او گفت: من بسیار خوش‎حال هستم که این موضوع در دانشگاه صنعتی‎شریف مطرح شده است و امیدوارم این کار سرانجام کار نباشد و بلکه آغاز کار باشد. و تمام کسانی که به ایران و میراث فرهنگی اسلامی آن علاقه‎مند هستند، باید توجه‎ی خیلی زیادی به این امور داشته باشند و توجه‎ی کورکورانه و سطحی نداشته باشند. حتا تحلیل‎های خوبی که در غرب در این موضوع شده است باید بخوانند و از تجربه‎ی آنان استفاده کنند. من هیچگاه طرفدار کورکورانه از غرب نبودم، ولی باید دانست کسانی که درگیر این مساله بودند، چه گفته‎اند و چه نوشته‎اند. و با نهادهای اصیلی که ما در کشور داریم، امید است که بتوانیم کاری کنیم که حداقل بتوانیم ضربه‎ای که تکنولوژی در حال وارد کردن به فرهنگ است را به حداقل برسانیم. من می‎دانم که تکنولوژی‎ها جهانی و فراگیر شده‎اند و نمی‎توان جلوی آن را گرفت، اما یقین دارم اگر بشر تغییر مسیر کلی ندهد، یک فاجعه‎ی خیلی بزرگ روی خواهد داد. و اگر کسی نظر من را بخواهد، من می‎گویم تا این فاجعه روی ندهد، بشر راه خود را عوض نخواهد کرد.

سیدحسین نصر در انتها گفت: حفظ محیط زیست و محیط فرهنگی ما منوط به این است که برده‎ی تکنولوژی غرب نشویم. فرهنگ ما از هر حیث بسیار غنی است و استحقاق این را دارد که نسل فعلی ایران، جلوی چالش‎هایی که توسط تکنولوژی‎های جدید به وجود آورده است، آن را حفظ کند. و شاید روزی این فرهنگ غنی کمک بزرگی به دنیا در عرصه‎ی آسیب‎های تکنولوژیکی جدید کند.