به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از مهر؛ نشست «عقلانیت وحیانی در نظام معرفتی قرآن کریم» با حضور جمعی از اندیشمندان و پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی در سالن کنفرانس مرکز همایشهای دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد.
در این نشست که از سوی مرکز مطالعات فرهنگی- اجتماعی و اداره همکاریهای علمی پژوهشی برگزار شد، حجت الاسلام دکتر کریم خان محمدی به ارائه بحث پرداخت و دکتر سیدحسین فخرزارع دبیری این نشست را برعهده داشت.
در ابتدای جلسه دکتر فخرزارع به معرفی حجت الاسلام خان محمدی پرداخت و گفت: وی دکترای فرهنگ و ارتباطات از دانشگاه امام صادق(ع)، مدیر سابق گروه مطالعات روحانیت مرکز مطالعات فرهنگی- اجتماعی و هم اکنون استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) است.
دبیر علمی این نشست با بیان اینکه موضوع رساله دکتری حجت الاسلام خان محمدی «مقایسه عقلانیت هابرماس و عقلانیت وحیانی» بوده است، گفت: عقلایی شدن از مباحث دانش اجتماعی و از عناصر مهم تمدن است. در این زمینه قدمهای مهم اما لغزانی برداشته شده، برای نمونه رویکرد پوزیتیویستی یک نوع عقلانیت را ارائه می کرد اما به مرور زمان به عقلانیت تفهمی و عقلانیت انتقادی رسید.
وی در ادامه صحبتهای خود با اشاره به عقلانیت از دیدگاه ماکس وبر گفت: ترس ماکس وبر از زیاد عقلایی شدن جامعه و ایجاد قفس آهنین می باشد. به دنبال کاستیهای این نوع عقلانیت (عقلانیت ابزاری) عقلانیت انتقادی توسط افرادی چون هابرماس مطرح شد که داری کاستیهای فراوانی به لحاظ انسان شناسی و هستی شناختی است، لذا در ادامه این سیر تحول به عقلانیت وحیانی می رسیم که این کاستیها را ندارد.
در ادامه نشست حجت الاسلام خان محمدی به ارائه بحث خود پرداخت. وی در ابتدا مسئله مفهوم شناسی عقلانیت و عقلانیت ارتباطی و وحیانی را مطرح کرد. پس از آن حجت الاسلام دکتر کریم خان محمدی به ارائه بحث خود پرداخت و در ابتدا با بیان اینکه واژه "اولولالباب" و واژه های مشابه آن در قرآن همان عقلانیت می باشد اذعان داشت: ما دو نوع عقلانیت داریم. یک نوع عقلانیت که در برابر ضد عقلانی است و نوع دیگر آن عقلانیت هنجاری است که متضمن خوب و بد می باشد.
وی تشریح کرد: عقلانیت "وصف کنش" و یک "وضعیت" است و به همین دلیل جامعه شناسان کنش های عقلانی را تقسیم بندی می کنند. تقسیم بندی های انجام شده از عقلانیت فردی است و برای اهداف اهمیتی قائل نمی باشد. بلکه در نظر گرفتن بهترین وسیله برای رسیدن به هدف مورد نظر را عقلانیت می شمارد.
خان محمدی به نقص این نظریه اشاره کرد و گفت: هرچند در ابتدا عقلانیت ابزاری برای انسان یک نوع عمل اختیاری می باشد، اما کم کم تبدیل به یک کنش اجباری و قفس آهنین می شود. در نقد عقلانیت صوری، یکسری مفاهیم و انتقاداتی مطرح شده است. اگر ما عقلانیت را صرفا به رفتار محدود کنیم، عقلانیت معطوف به ارزشها نادیده گرفته می شود. همچنین در عقلانیت صوری، به صدق و کذب وسیله کاری ندارد و صرفا کارایی وسیله برایش مهم است.
وی با بیان اینکه در مجموع می توان عقلانیت را به دو قسمِ عقلانیت جزیی (نظریه وبر) و عقلانیت جامع، تقسم کرد بیان کرد: عقلانیت جامع خود به دو مسلک تقسیم می شود. مسلک پدیداری که انسان را پدیده ای همچون سایر پدیده ها می داند و مسلک وجودی که برای دنیا هدف و معنایی در نظر می گیرد و در آن دنیا معطوف به سعادت است.
وی تصریح کرد: عقلانیت وحیانی که موضوع مور بحث ما در این جلسه می باشد، جزء مسلک وجودی است که از مباحث علامه طباطبایی الهام گرفته شده است. برای بررسی تطبیقی عقلانیت وحیانی آخرین آخرین نسخه عقلانیت در غرب، یعنی عقلانیت فرهنگی و ارتباطی است، انتخاب شد که در این نشست به مولفه های آنها پرداخته خواهد شد.
دکتر خان محمدی در رابطه با مولفه های عقلانیت وحیانی در نظام معرفتی قرآن اظهار داشت: مفهوم تفکر، تعقل و اولولالباب از مفاهیم اصلی عقلانیت وحیانی می باشد. الته یکسری مفاهیم پیرامونی هم در قرآن داریم که مرکز آنها واژه عقل می باشد که ۴۹ بار در قرآن به کار رفته است که مجموع آن عقلانیت وحیانی در قرآن را نشان می دهد.
وی با بیان اینکه: تفکر و تعقل دو باب اولولالباب است که تفکر باب نظری آن و تعقل باب عملی آن می باشد، تصریح کرد: همچنین بحث تذکر در سمت راست و تقوی در سمت دیگر اولوالالباب قرا دارد که به بعد عملی مربوط می شود.
استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) گفت: در مقابل نظریه عقلانیت هابرماس و برای استخراج مولفه های عقلانیت وحیانی باید سراغ این مفاهیم رفت تا مولفه های عقلانیت وحیانی قران را استخراج نمود. "لقوم یعقلون" تمام شده است، بیانگر اصولی چون جماعت محوری، اصل تنبه، اصل تسخیر و پیشرفت، اصل عبرت، اصل عبرت، اصل بیم و امید، اصل تمثیل، اصل دگرگونی و اختلاف شب و روز و اصل نظر و تأمل است. آیاتی که با "لعلکم تعقلون" پایان یافته است، محرک تعقل می باشد. مانند آیاتی که توصیه به ارزشها و آیاتی که تاکید بر تعقل در خلقت انسان کرده است.
حجت الاسلام خان محمدی با اشاره به این موضوع که در قرآن کریم برای عقلانیت یک قلمرو و خطوط قرمزی قرار داده شده است که انسان نباید از آنها عبور کند اذعان داشت: علت این امر، آن است که علاوه بر در نظر گرفتن آزادی انسان از سقوط او جلوگیری شود.
وی به مولفه دیگر عقلانیت وحیانی قرآنی پرداخت و با بیان اینکه در ذیل واژه "افلا تعقلون" موانع عقلانیت، برشمرده شده است، گفت: دوگانگی کردار و گفتار، کتمان حقایق تحت عنوان مصلحت اندیشی، محاجه بجای گفت و گو، تکذیب عقبی، تفسیر دنیوی از دین، تلقی نادرست از قرآن، تلقی نادرست از پیامبر(ص)، عدم تذکر در مقابل خودمداری، عبادت غیر خدا، حاکمیت طاغوتی، انکار روز جزاء، زندگی سرمستانه، عدم اعتقاد به جرم ذاتی و نسبی انگاری جرم، اعتماد به غیرمؤمن و شیطان پرستی، از جمله موانع عقلانیت از منظر قرآن کریم می باشد.
وی همچنین پیامدهای عدم عقلانیت از منظر قرآن را، سنت پرستی، خرافه پرستی، دین ستیزی، رجس و پلیدی، کفر و مخالفت با وحدانیت، تشتت قلوب، گفتگوی غیر منطقی و ناشنوایی حقایق برشمرد.
دکتر خان محمدی با بیان اینکه اولولالباب در قرآن، نشان دهنده جامعه آرمانی است که همواره به صورت مصدری و جمع به کار رفته است اظهار داشت: اصالت خوب و بد، شریعت محوری، مجازات تشریعی، آیه پنداری عالم، عبرت از تایخ و اجتناب از طاغوت مولفه های اولوالالباب را تشکیل می دهد.
وی در ادامه مباحث خود به انواع مناسبات انسان در عقلانیت وحیانی پرداخت و آنها را به شرح ذیل برشمرد: مناسبات انسان با خدا، روبوبیت؛ نسبت انسان با قرآن، نص محمور؛ مناسبت انسان با دنیا، گذرگاه؛ مناسبت انسان با تاریخ، عبرت؛ مناسبت انسان با همنوع، برابری و عدالت؛ مناسبت انسان با خود، صداقت و مناسبت انسان با پیامبر(ص)، سول که البته تنها رسانه می باشد.
استادیار دانشگاه باقرالعلوم(ع) در ادامه بحث خود به مقایسه عقلانیت وحیانی با عقلانیت هابرماس در محورهای مختلف پرداخت که مشروح آن بدن شرح است:
ـ محور عالم در عقلانیت ارتباطی انسان است، اما در عقلانیت وحیانی محور عالم خداوند می باشد.
ـ نسبت جهان حیاتی با جهان طبیعی در عقلانیت ارتباطی انفکاک و تصادفی بودن خلقت انسان و در عقلانیت وحیانی ارتباط داشتن انسان با طبیعت است.
- نقش طبیعت در قانون مداری در عقلانیت ارتباطی، صامت بودن طبیعت است. در حالی که در عقلانت وحیانی طبیعت منبع عالم می باشد و لذاست که شهید مطهری از زندگی ماهیها برای ازدواج مثال می آورد.
- سطح تحلیل در عقلانیت ارتباطی فلسفه طبیعی و در عقلانیت وحیانی فلسفه وجودی است.
- در محور غایت مداری، عقلانیت ارتباطی معطوف به خود است. اما عقلانیت وحیانی معطوف به سعادت و معناداری عالم است.
- در تفسیر عالم، عقلانیت ارتباطی به اسطوره زدایی از علم تاکید دارد در حالی که در عقلانیت وحیانی نه تنها عالم بلکه همه چیز معناnار است.
ـحقیقت عالم در عقلانیت ارتباطی آن چیزی است که همگان بدون سلطه و هژمونی بپذیرند و حقیقت را گفت و گویی می دانند. در حالی که حقایق در عقلانیت وحیانی، ذاتی و بخشی از آن گفت و گویی است.
- ابزار شناخت در عقلانیت ارتباطی تجربه است. اما ابزار شناخت در عقلانیت وحیانی، عقل، تجربه و سمع است.
ـ تفسیر عقل در عقلانیت ارتباطی، عقل خود بنیاد و در عقلانیت وحیانی عقل و سمع می باشد.
- عقلانیت ارتباطی نسبت به مبانی پیشین، رویه گرا و گفت و گویی است. اما عقلانیت وحیانی نسبت به مبانی پیشین نص محور است.
- در عقلانیت ارتباطی، نقش اکثریت سلوکی می باشد اما در عقلانیت وحیانی نقش اکثریت کاشفیت است.
- در عقلانیت ارتباطی، رسالت روشنکران ترویج شیوه گفت و گو ست. اما در عقلانیت وحیانی ،رسالت روشنفکران ترویج حقایق از طریق گفت,گوست.
- در عقلانیت ارتباطی و عقلانیت وحیانی التزام به قوانین التزام عملی و نسبت فرد و جامعه ساختاریابی است.
- رابطه فرهنگ و طبیعت، در عقلانیت ارتباطی این نسبت بر اساس نظریه گسست و در عقلانیت وحیانی بر اساس نظریه پیوست است.
حجت الاسلام خان محمدی در بخش پایانی صحبتهای خود به مهمترین مفاهیم محورهای عقلانیت وحیانی اشاره و بیان کرد: دین باوری، نص محوری، حقیقت گرایی، حسن و قبح ذاتی، طبیعت گرایی، آزادی بیان، گفتمان سمع، طاغوت گریزی و عدالت ذاتی از اهم مفاهیم محورهای عقلانیت وحیانی می باشد.
نظر شما