فرهنگ امروز/مصیب قره‌­بیگی: روشن‎فکری دینی به دلیل نارسایی­‌های معرفت­‌شناختی و فقدان تعریف منطقی از قلمرو، فلسفه و ماهیت روشن‎فکری دینی به یک اقیانوس بی‌سروته شباهت پیدا کرده است که همه­‌ی جریان‌ها  را در خود می‌­ریزد و بر آن است که این همه‌­پذیری و چندپارگی را با استناد به «پلورالیسم» توجیه کند؛ اما واقعیت تلخی که هواداران و خودِ روشن‎فکران دینی باید بپذیرند این است که این مفهوم در ذات خود با تناقض و ناهمسازی شدیدی روبه‌رو است، به این سبب که روشن‎فکری دینی اساس خود را «عقل» می­‌گیرد و در پی آن است که با «عقل کانتی» به سراغ کُشتی گرفتن با مفاهیمی برود که به گفته­‌ی کانت، نمی‌­تواند روش مناسبی برای آن به شمار آید. به دیگر سخن، زمانی که کانت میان مقولات دریافتنی و درنایافتنی تفکیک و افتراق واضحی می‌گذارد، بدین معنی است که صرفاً نمی­‌توان یک گزاره­‌ی دینی را تنها با روش عقلی سنجید؛ یعنی نمی­‌توان عقل را از پیش تعریف کرد و حدود و ثغور آن را مشخص کرد و آن‌گاه با این عقل مسلمِ تعریف‌شده به سراغ مفاهیمی رفت که ذات­انگارانه[1] نیستند، ازهمین‌روی، کانت برای اینکه تفریقی میان آنچه خود «پدید» [das Noumenon] و «پدیدار» [der Phenomenon] می‌­نامد، «عقل» را به‌مثابه­‌ی یک پیش‌پنداشت از گردونه‌­ی شناخت خارج می­‌کند و برای شناختن چیزها به صورت «آنچه که هستند» [das Ding an sich] صفتِ عقل (یعنی عقلانیت [Rationalität]) را جایگزین آن می­‌کند.

کانت با یک مفهوم دیگر نیز میان حوزه­‌ی شناخت تفکیک قائل می­‌شود. کانت میان transcendental و transcendent  تفاوت قائل است.transcendent  به معنای چیزی است که در «آن سوی هرگونه دانش بشری قرار می­گیرد» (از تیررس دانش بشری خارج است).transcendental  دانشی است درباره‌­ی نیروی شناختی خودمان، بر اساس این نکته که چگونه اُبژه­‌ها پیش‌­ساخته هستند. بنابراین، همان گونه که فلسفه­‌ی مدرن به تأسی از کانت میان مفهوم «روشن‎فکری» به معنای یک «کار عقلی» و «دین» به‌مثابه­‌ی «یک دانش عقلانی» جدایی آشکاری قائل شده است، در این سوی نیز باید بپذیریم که نمی­‌توان با دست زدن به تقلیل­‌گرایی[2] صفاتی از این دو مفهوم را پیدا کرد که با هم سازگار باشند. در این صورت ناچار خواهیم شد شماری از ارکان و بن­‌مایه­‌های هر دو را دور بریزیم تا این دو مفهوم با هم سازگار باشند. حتی فلسفه­‌ی پسامدرنیسم نیز می‌­پذیرد که هر مفهومی اگر در چارچوب دانش قرار گیرد، باید روش‌­شناسی خاص خود را پی بگیرد؛ یعنی نه می­‌توان با دست یازیدن به پوزیتیویسم، یک حکم کلی و جهان‌شمول درباره­‌ی مقولات صادر کرد و نه می­‌توان با مینیمالیسم دو چیز را که روش­های متفاوتی می­‌طلبند، در یک خیمه کنار هم قرار داد. ازهمین‌روی، باید اقرار کرد که روشن‎فکری دینی در ایران هیچ­گاه به یک «پارادایم» تبدیل نخواهد شد، به این اعتبار که مرز روشن و واضحی از قلمرو خود ندارد و همه­‌ی گرایندگان به آن نیز تعریف نسبتاً یک‌سان و فراگیری از آن ارائه نداده‌­اند.

 در کنار گرایش تجربی و لیبرالی روشن‎فکری دینی که عکس‌العملی در مقابل گروه‌های ضد دینی بود، گرایش دیگری از روشن‎فکری دینی متأثر از افکار سوسیالیستی ریشه گرفت که از دهه­‌ی 1340 خورشیدی به بعد، از آن با عنوان روشن‎فکر دینی چپ‌گرا و انقلابی یاد شد. پیشینه­‌ی این گرایش به گروه سوسیالیست‌های خداپرست بازمی‌گردد که محمد نخشب آن را در سال 1325 بنیان‌ گذاشت. این آمیختگی چندسویه پس از انقلاب و به‌ویژه پس از میانه­‌های دهه­‌ی 70 برجسته‌تر شد و گروهی با چنگ‌دراندازی به پسامدرنیسم، همه­‌ی جریان­‌های دینی و شبه‌دینی را برای پروژه­‌ی «روشن‎فکری دینی» خود برگزیدند و مباح دانستند.

چندپارگی و ناروشمند بودن روشن‎فکری دینی سبب شده است تا این جریان با چنگ انداختن به مغالطات منطقی فراوان به تملک معنایی همه­‌ی نحله­‌های دین­‌پژوهی دست زنند. به سخنی رساتر، روشن‎فکری دینی، یافته­‌های الهیات نواندیشانه و نواندیشی دینی را مصادره‌به‌مطلوب کرده است. الهیات نواندیشانه و نواندیشی دینی را می‌­توان در چارچوب دین­‌پژوهی تعریف کرد، بر این اساس، الهیات نواندیشانه «کوششی است در راستای یافتن پاسخی برای مقولات و مسائل مدرن با توجه به دین» و روشن‌اندیشی دین «کوششی است در جهت سازگار کردن دین با دنیای مدرن». تفاوت فاحشی که این دو مفهوم با روشن‎فکری دینی دارند این است که اصل و چارچوب دو مفهوم الهیات نواندیشانه و نواندیشی دینی بر «حفظ دین» قرار دارد و برای یافتن مسائل مدرن که به فراخور زندگی مدرن و تجربیات زندگی درهم‌تنیده‌­ی شهری و جهان‌شهرها پدید می­‌آید، پاسخ و دلالتی دینی بیابد.

نکته­‌ی مهم دیگر، افتراق فردگرایی و جمع‌­گرایی در حوزه­‌ی روشن‎فکری دینی است؛ بدین معنی که می‌­توان به وجود یک فرد را به‌مثابه­‌ی یک روشن‎فکر دین‌دار اذعان داشت؛ یعنی کسی که مسائلش را می­‌شناسد و نسبت به سرنوشت خود احساس تعهد می‌کند و به عقل و آزادی احترام می‌گذارد. وانگهی برای خود رسالتی الهی نیز قائل است و آزادی را در این چارچوب می‌خواهد. با چنین نگاهی یک فرد روشن‎فکر که دین‌دار نیز محسوب می­‌شود، کار ویژه‌­ی روشن‎فکری و دین‌داری را همسازی و روزآمد کردن پیام اسلام با دنیای معاصر می­‌داند و بدین‌سان:

1. جزمیت در فهم اسلام را نمی­پذیرد و با آغوش باز «عقلانیت» را در فهم دین دخالت می­‌دهد؛
2. آزادی و اختیاری که از سوی خداوند به هر انسانی اعطا شده است را محترم می‌­شمارد؛
3. نقش دین در قانون‌گذاری و خط‌مشی‌گذاری در حوزه‌ی عمومی را روشن می­‌سازد؛
4. به کارساز بودن و چه‌بسا الزام وجود دین در عصر حاضر انگشت تأیید می­‌گذارد؛
5. برای گسترش دین با زبان منطق، فلسفه و استدلال سخن می­‌گوید؛
6. پژوهش درباره­‌ی دین را با آشنایی با مسائل فلسفه، جامعه­‌شناسی، ادبیات و هنر همسو می­‌سازد؛
7. از بنیادگرایی و جزم­‌اندیشی گریزان است؛
8. به گفته­‌ی «علی شریعتی» با سه عنصر «خودآگاهی»، «مسئولیت» و «هدایت» به روشنگری و روشن‌اندیشی دست می­‌یازد.

اما «روشن‎فکری دینی» به‌مثابه­‌ی یک پارادایم، «جراحی تئوریک ناموفقی» است؛ چراکه در نهایت تیغ جراحیِ تیز مدرنیته در پی پاره کردن پیکره‌­ی دین و چه‌بسا نقص عضو آن است، به این جهت که اساس و چارچوب متعلق به «مدرنتیه» و «سکولاریسم» است و دین به‌مثابه‌­ی یک «غایت» قلمداد نمی­‌شود. از همین جاست که تیغ مدرنتیه و سکولاریسم هرجا که پیکر یا عضوی از دین را مغایر و ناهمساز با خود یافت، آن را بیرون می­‌افکند. سپردن دین به چنگال مدرنیته به سبب فقدان «تعهد اجتماعی» در روشن‎فکری دینی است. به دیگر سخن، از آنجا که روشن‎فکری دینی قلمرو مشخصی ندارد و از فقدان یک معرفت‌شناسی نیز رنج می­‌برد، خواسته یا ناخواسته به هر ریسمانی چنگ می­‌اندازد تا ریسمان پوسیده‌­ی خود را در ظاهر خوشایند و استوار نشان دهد. ناگفته پیداست که چنین جریانی نمی­‌تواند «نگاهی واقع­بینانه به جامعه داشته باشد» و هدف خود را بر اساس نیاز جامعه طرح‌ریزی کند، بلکه آنچه مهم است پاس‌داشت پروژه­‌ی روشن‎فکری دینی است به بِأَیِ نحوٍ کان. ازاین‌روی باید گفت که آنچه در این راستا بسیار مهم به نظر می رسد، این است که روشن‎فکری دینی آشکارا ابراز کند که مفاهیمی که به کار می برد، دارای چه مبانی ارزشی و معنایی است و با چه معیارهایی سنجیده می‌شوند؟ تا چه اندازه درک آن‌ها از این مفاهیم دارای اشتراک معنایی و ارزشی در ذهنیت جمعی است؟

بر اساس آنچه گفته شد، می‌­توان نتیجه گرفت که دو مفهوم «الهیات نواندیشانه» و «نواندیشی دینی» با مفهوم «روشن‎فکری دینی» دارای یک تفاوت بنیادین و گوهری هستند و آن وجود «دغدغه­‌ی دینی» در نزد متألهان نواندیش و نواندیشان دینی و فقدان آن در میان روشن‎فکران دینی است. افزون بر این عناصری چون «تعهد اجتماعی»، «مسئولیت اجتماعی»، «هدایتگری» و «خودآگاهی» نیز در روشن‎فکری دینی غایب است. فقدان مجموعه‌­ی این عناصر سبب شده است تا روشن‎فکری دینی هیچ­گاه به یک «پارادایم» تبدیل نشود و آثار و پیامدهای آن جنبه­‌ی ویرانگرانه و ضد دینی پیدا کند. فقدان دغدغه­‌ی دینی در نزد روشن‎فکران دینی آن‌ها را با روشن‎فکران غیردینی یا سکولار، گرد هم می‌­آورد؛ یعنی فقدان دغدغه­‌ی دینی سبب می­‌شود تا مرز میان روشن‎فکری دینی و سکولار از هم دریده شود و عملاً این دو یکی شوند. بنابراین، متصف کردن «دین» به جریانی که دغدغه‌­ی او مدرنیته و سکولاریسم است، کاری جز عوام‌­فریبی نمی‌­تواند باشد.