به گزارش فرهنگ امروز به نقل از شبستان: مرور تاریخ زندگانی علمای سلف مؤید این حقیقت است که آنان چندان وقعی به القاب و عناوین نمی نهادند به طوری که لقب ثقه الاسلام که امروزه برای طلابِ مقدمات خوان و مبتدی به کار می رود در گذشته به اعلامی چون شیخ کلینی رحمت الله علیه گفته می شد. اما به دلایلی که شرح آن خارج از حوصله این مقال است، چنددهه ای است تعصب برخی از آقایان و اصحاب و انصارشان به این القاب و عناوین افزوده شده است. با بررسی دقیق تر روشن می شود که این تمایلات پس از رحلت آقای بروجرودی اعلی الله مقامه الشریف، گسترش یافته است؛ بر روی جلد رساله ایشان، حجت السلام و المسلمین حک می شد. جستار پیش رو سعی دارد توضیحی دقیق اطراف این موضوع ارایه کند.

سخن نخست

القاب حوزوی مانند سایر الفاظ و القاب در گذر زمان متحمل تغییراتی شده اند و گاه موجب تعجبات. برای مثال عنوان "ثقه الاسلام" كه امروزه برای طلاب مقدمات‌خوان به كار می‌رود (البته کابرد چندانی ندارد) در گذشته برای علمای بزرگ و تأثیرگذار به كار می‌رفت مانند ثقه الاسلام كلینی. لفظ حجت الاسلام و المسلمین برای مراجع به كار برده می‌شد چنانچه بر روی رساله‌ آقای بروجردی این عنوان به کار می رفت.

در گذر زمان این القاب تحول یافته اند التبه تحولی که عمدتا جنبه اعتباری دارد و نه حقیقی. و شاید جالب و تعجب برانگیز اینکه برخی عناوین مانند "آیت الله العظمی" مربوط به چنددهه اخیر به ویژه پس از آقای بروجردی رضوان الله تعالی علیه است!

خلاصه اینکه این القاب و الفاظ فاقد جایگاه رسمی در حوزه علمیه هستند؛ به عبارت دیگر اگر مراتب علمی در دانشگاه با افزایش قانونی دستمزد و سایر مزایا همراه است اما صرفِ افزایش مراتب علمی در حوزه همراه با افزایش شهریه یا مرحمتی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و ... نیست!

مراتب القاب حوزوی

در ادامه مهم‌ترین القاب حوزوی (ثقه الاسلام، حجت الاسلام، حجت الاسلام والمسلمین، آیت الله و آیت الله العظمی) را شرح می دهیم تا با کابرد آنها بهتر و بیشتر آشنا شوید.

ثقه الاسلام

 ثقه الاسلام به طلاب مبتدی و مقدمات‌خوان اطلاق می‌شود. دوره مقدمات از آغاز طلبگی تا پایان كتاب شرح لمعه است كه معمولا در شش سال به پایان می‌رسد؛ این تقسیم بندی پس از تشکیل مرکز مدیریت حوزه در اوایل دهه ۸۰ روایج بیشتری یافته و در واقع رسمیت یافته است. در این دوره طلاب با ادبیات عرب به طور مفصل و فقه و اصول به صورت نیمه استدلالی آشنا می‌شوند. واژه ثقه الاسلام، امروزه كاربرد اندكی دارد.

حجت الاسلام

حجت الاسلام به طلاب دوره‌ سطح گفته می‌شود. در این دوره طلاب سه كتاب فرائدالاصول معروف به رسائل نوشته شیخ مرتضی انصاری اعلی الله مقامه الشریف و كفایه الاصول اثر آخود خراسانی رضوان الله تعالی علیه را كه در علم اصول نگاشته شده اند به همراه كتاب مكاسب نوشته شیخ مرتضی انصاری در علم فقه را فرا می گیرند. این كتب شامل فقه و اصول استدلالی است كه به صورت متن محور تدریس می‌شود و در ساختار فعلی حوزه ۳ سال به طول می انجامد.

حجت الاسلام والمسلمین

 با ورود به مرحله بعد و اشتغال به درس خارج، لقب طلاب كمی سنگین‌تر می‌شود و به آنان حجت الاسلام و المسلمین گفته می‌شود. دوره‌ خارج ادامه دوره‌ی سطح است و در آن فقه و اصول به صورت مفصل و استدلالی بحث می‌شود با این تفاوت كه متن محور نیست و استاد كتاب خاصی را محور درس قرار نمی‌دهد و بحث آزاد است. البته سیر درس و فهرست آن معمولا منطبق با یكی از كتب معروف است. برای نمونه بحث اصول غالبا مطابق با سیر كتاب كفایه است كه در سالیان اخیر عده‌ای از بزرگان در صدد تكمیل این سیر بودند مانند آیت الله محمدحسین اصفهانی كه "الاصول علی نهجه الحدیث" را نگاشت و پس از وی به شهید آیت الله سید محمدباقر صدر نیز می‌توان اشاره كرد.

سیر خارج فقه نیز غالبا بر اساس كتاب عروه الوثقی نوشته آیت الله سیدمحمد کاظم یزدی یا شرایع اثر محقق حلی است. مرحوم آیت الله فاضل لنكرانی تحریرالوسیلهِ امام خمینی رحمت الله علیه را محور سیر درس خارج فقه قرار داده بود.

آیت الله

 آیت الله به كسی اطلاق می‌شود كه دوره‌خارج را با موفقیت گذرانده باشد و به درجه اجتهاد رسیده باشد. اجتهاد به این معناست كه این فرد این توانایی را دارد كه خود با استفاده از ادله و مبانی فقهی و اصولی احكام را استخراج كند. مجتهد خود بر دو گونه است، كسی كه در برخی از ابواب فقه مجتهد است كه وی را مجتهد متجزی می‌نامند و كسی كه در تمام ابواب فقه مجتهد است. آیت الله علاوه بر گذراندن این تحصیلات باید چندین سال نیز تدریس درس خارج فقه یا اصول داشته باشد تا به وی آیت الله اطلاق شود.

آیت الله العظمی

 چند دهه ای است خاصه پس از رحلت آقای بروجردی اعلی الله مقامه به مراجع تقلید، آیت الله العظمی گفته می‌شود. مرجع تقلید، مجتهد جامع الشرایط است که هر مجتهدی به مقام مرجعیت نمی‌رسد. برخی از این عنوان و مقام فرار می‌كنند. البته کسانی که این واژه در مورد آنها استفاده می شود نیز ممکن است درجه بندی داشته باشند یعنی برخی آیت الله العظمی درجه یک هستند برخی هم درجه دو و سه که آیت الله اند اما مریدان به آنها آیت الله العظمی می گویند.

طلبه

طلبه عنوانی است که برای یک روحانی فارغ از مراتب و مدارج علمی اش به کار می رود و جالب اینکه علما و مراجع نیز بر این معنا تأکید دارند. به بیان دیگر فرد از لحظه ورود به حوزه تا پایان عمر (به شرط اینکه از حوزه خارج نشود و یا اینکه خلع لباس نشود) طلبه نامیده می شود. بنابراین فرقی نمی کند مقدمات خوان یا مرجع تقلید باشی، طلبه نامی است که به آن نامیده می شوی.

برآیند سخن

از این توضیحات چنین برمی آید که عناوین حوزوی در طول تاریخ دستخوش تغییرات وسیعی شده اند و هرچه می گذرد شاهد تولید و استعمال القاب پرطمطراق هستیم. آنچه در این میان جلوه می کند اینکه بسیاری از علما که شرح نام آنها خارج از حوصله این بحث است، از این نام و نشان ها فرار می کردند و حتی از مقام مرجعیت نیز اجتناب می ورزیدند (پیش از این در گزارشِ "علمایی که از مرجعیت فرار می کردند" به تفصیل در این ارتباط سخن در میان آمد).

کوتاه سخن اینکه طلاب به عنوان شاگرد امام صادق علیه السلام و سرباز امام زمان عجل تعالی فرجه الشریف ورای این نمادها و نمودها باید اشتغال به تحصیل علوم و معارف الهی داشته باشند و البته بهتر می دانند که شایسته و بایسته است در گیرودار این القاب و عناوین نباشند؛ هرچند گاهی شاهد رویکردی غیر از این هستیم.