به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ همایش «ایران و جنگ جهانی اول» به مناسبت یک‌صدمین سال نقض بی‌طرفی ایران در جنگ اول جهانی به همت معاونت اسناد ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی با همکاری انجمن پژوهشگران تاریخ، پژوهشکده اسناد، انجمن ایرانی تاریخ، انجمن زنان پژوهشگر تاریخ و مجمع هماهنگی کانون‌های اسنادی و تاریخ پژوهی کشور (مهتاب) سه‌شنبه 12 اسفندماه در ساختمان آرشيو اسناد ملي برگزار شد.
در اين همايش کارشناسان و پژوهشگران تاریخ همچون كاوه بيات (تاريخ‌نگار)، مجيد تفرشي (سندپژوه)، اليور باست (استاد مطالعات خاورميانه دانشگاه منچستر)، مسعود دلفاني (تاريخ‌پژوه) و محمدكاظم سجادپور (دیپلمات ایرانی و دانشیار دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه) حضور داشتند و به ارائه مقاله در این زمینه پرداختند.
اسناد دست نخورده ايران از جنگ جهاني اول در ژنو!
محمدكاظم سجادپور با اشاره به كتاب «آمال ايرانيان» گفت: زماني كه اين كتاب كاوه بيات را مطالعه مي‌كنيم به خوبي از ناملايمات و سختي‌هايي كه بر ايران در اين جنگ رفته است، آگاه مي‌شويم اما با همه اين دشوارهايي كه ايران متحمل شد، مجلس با تصويب يك ماده واحده ايران را به عضويت جامعه بين‌الملل درآورد.
وي با اشاره به مزيت عضويت ايران در سازمان ملل عنوان كرد: حضور ايران در اين سازمان سبب شد تا ديگر روسيه و انگلستان نتوانند فشارهاي فزاينده گذشته را به ايران وارد كنند. همچنين ايران به سازمان تلگراف مي‌پيوندد كه اين يكي از نخستين حضورهاي ايران در يك سازمان بين‌المللي است و با حضور در چنين سازمان‌هايي ايران آهسته به سوي كسب ديپلماسي‌هاي چندجانبه گام برمي‌دارد.
اين ديپلمات ایرانی با اشاره به اسناد ايران در سازمان ملل اظهار كرد: نگاهي به اسناد ايران در اين سازمان كه برخي از آنها در كتاب اسناد نصرت‌الدوله فيروز نيز آمده حاكي از اين است كه ايران در حضور خود در جامعه بين‌الملل به هويت، استقلال و حاكميت ايران بسيار اهميت داده است.
سجادپور با اشاره به آرشيو دست نخورده اسناد ايران افزود: زماني كه براي پژوهش در اسناد ايراني به اين سازمان مراجعه كردم، متصدي بخش آرشيو ايران به من گفت: شما نخستين ديپلمات ايراني هستيد كه سراغ اين اسناد آمده‌ايد!
وي با اشاره به نقاط مبهم تاريخ جنگ جهاني اول در منابع ايران گفت: جنگ جهاني نقطه حساسي در ديپلماسي ايران است و بررسي تحولات ديپلماسي ايران پس از جنگ نشان‌دهنده حساسيت اين رويداد در تصميم‌گيري‌ها و مشاركت ايران در جامعه بين‌الملل است و به نوعي ايران پس از اين مقطع سراغ ديپلماسي چندجانبه مي‌رود اما متاسفانه اسناد اين رويداد به طور كامل در ايران نيست و پژوهشگران بايد براي تشريح همه جانبه آن به ساير اسناد مراجعه كنند.
ماجراي يورش رئوف‌بيگ به ايران
بيات ديگر سخنران همايش جنگ جهاني اول با اشاره به حركت يك گروه به فرماندهي شخصي به نام رئوف بيگ گفت: اوایل سال 1915، سال دوم شروع جنگ اول جهانی هنگام تسری جنگ به قلمرو ایران است. در اين زمان عثماني‌ها با فرستادن يك گروه به سمت كرمانشاه سعي در استفاده استراتژيك از خاك ايران داشتند.
وي ادامه داد: در زماني كه برخي رجال و مردم ايران با تنفر از روس و انگليس سعي در پيوستن به جبهه آلمان يا عثماني را داشتند، برخي يورش‌هاي گروه‌هاي عثماني در غرب ايران باعث شد كه برخي معادلات در ايران به هم بريزد. رئوف‌بيگ، با رهبري يك گروه باعث شكل‌گيري برخي آشوب‌ها در منطقه كرمانشاه و حتي باعث كشته شدن برخي افراد ايلات و طوايف در اين منطقه شد.
اين تاريخ‌نگار با اشاره به سقوط كابينه اظهار كرد: با وجود اينكه اين حملات چندان وسيع نبود اما از آن به عنوان يكي از دلايل سقوط كابينه عين‌الدوله یاد کرده‌اند و در كتاب (اسناد عبدالحسين ميرزا فرمانفر) نوشته منصوره اتحاديه درباره آن به تفصيل توضيح داده شده است.
بيات با اشاره به حضور وزراي اتريش و آلمان عنوان كرد: زماني كه رئوف بيگ درگيری هايي در برخي نقاط كرمانشاه برپا كرد به دليل ناتواني دولت نتوانست به نيروهاي داخلي حاضر در كرمانشاه كمك كند و حضور وزراي اتريش و آلمان توانست اين غائله را تا حدودي رفع كند.
وي با اشاره به رفتار نيروهاي عثماني در داخل خاك ايران بيان كرد: رفتار و عملكرد رئوف بيگ در كرمانشاه بيشتر شبيه رفتار نيروهاي اشغالگر بود در حالي كه مهمترين شرط ايراني‌ها در زماني جنگ احترام به استقلال كشور بود. اين در حالي بود كه عثماني برخي نقاط جنوب و غرب ايران را جزو قلمرو خود مي‌دانستند.
اين تاريخ‌نگار افزود: به دلیل پیشامد مجموعه‌ای از درگیری‌های مختلف با طیفی از عشایر ایرانی آن حدود(كرمانشاه) به یک بحران سیاسیِ گسترده منجر شد که در یک مرحله نه فقط مناسبات ایران بی‌طرف و عثمانی در حال جنگ را تیره کرد، بلکه چنین به نظر آمد كه یک ائتلاف ملی را که در همراهی با آلمان و عثمانی بر ضد روسی و انگلیس در حال شکل‌گیری بود به زیر سئوال برده است.
تنفر يكپارچه شاعران و نویسندگان و مطبوعات ايران از روس و انگليس
يكی ديگر از سخنرانان اين همايش علیرضا ملایی‌توانی (عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) بود که با ارائه مقاله‌اي با عنوان (مساله انتقال پایتخت ایران در سال‌های جنگ جهانی اول) گفت: با آغاز جنگ جهانی اول ایران به علت همسایگی با قدرت‌های اصلی درگیر در جنگ در وضعیتی مبهم و دشوار قرار گرفت. ضعف زیرساخت‌های اقتصادی، نظامی و همچنین شرایط ناپایدار بین‌المللی، نگرانی درباره امنیت و تمامیت کشور را افزایش داد. طبعا در چنین فضايی اتخاذ هر سیاستی اعم از بی‌طرفی یا گرایش به یکی از دو سوی جنگ، بسیار دشوار بود. هرچند دولت ایران سیاست بی‌طرفی را در پیش گرفت، اما گرایش عمومی جامعه ایران به سوی متحدین (آلمان و عثمانی) بود که با احساسات شدید و عمیق ضدروسی و ضدانگلیسی همراه شد و کشور را در وضعیتی بغرنج قرار داد.
وي درباره اتحاد روشنفكران در تنفر از روس و انگليس افزود: به سرعت تنفر از روس و انگلیس به مرحله انفجار رسید. شاعران، نویسندگان، هنرمندان، احزاب و جریان‌های سیاسی و مطبوعات کشور یکپارچه علیه روس و انگلیس به خروش آمدند و گرایش به آلمان را فرصتی تاریخی برای نجات کشور شمردند. در این فضا کابینه‌های هوادار متفقین جای خود را به دولت‌های هوادار متحدین داد.
دانشيار پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي عنوان كرد: در همین زمان دولت مستوفی‌الممالک در پاسخ به دعوت آلمان‌ها، به امضای یک قرارداد محرمانه تن داد. انتشار این خبر واکنش شدید روس و انگلیس را در پی داشت. دو کشور در اولتیماتومی شدیدالحن خواهان اخراج عوامل آلمان و عثمانی شدند و در همان حال قوای روسیه به منظور اشغال پایتخت به سوی تهران تاخت. با پیشروی روس‌ها، دولت و مجلس تصمیم گرفتند پایتخت را به محل امن‌تری انتقال دهند.
ملايي‌تواني با اشاره به تشكيل كميته دفاع ملي بيان كرد: ابتدا اصفهان مدِنظر دولت و مجلس بود. به‌منظور اجرای این برنامه، مجلس تعطیل شد و نمایندگان ملت و برخی از اعضای دولت راه قم را در پیش گرفتند و با تشکیل کمیته دفاع ملی به انتظار ورود شاه و دولت نشستند. اما با مداخله نمایندگان روس و انگلیس و تضمین‌هایی که به شاه داده شد، مساله انتقال پایتخت پایان یافت.
وي با اشاره به ناتواني دولت در رفع مشكلات معيشتي مردم اظهار كرد: ورود نیروهای بیگانه به کشور در هنگام جنگ جهانی اول و خشکسالی و قحطی موجب کمبود ارزاق و به خطر افتادن وضع معیشتی مردم شد. از سوی دیگر ناتوانی دولت در رفع این بحران و توزیع عادلانه ارزاق اعتراضاتی را در پی داشت. عمده دلایل این شورش‌ها و اعتراضات بر اثر گرسنگی، قحطی و وضع نامطلوب معیشیتی شهروندان بوده است که بیشتر در شهر تهران به عنوان پایتخت ایران و کانون اعتراضات می‌توان مشاهده کرد.
اسناد جنگ جهانی اول تنها يك برگ كاغذ نيست
همچنين در اين همايش جواد منصوري، معاون پژوهشي مركز اسناد انقلاب اسلامي گفت: يكي از بحث‌هاي ما در اين همايش بحث استعمار انگليس است، بحثي كه بايد درباره شناسايي آن بسيار تلاش كنيم. ضمن اينكه پس از شناسايي آن بايد جوانان را قانع كنيم تا تاريخ ايران را بخوانند و دلايل حضور انگليس در ايران را درك كنند.
وي ادامه داد: دشمني انگليس با ايران قطعا پايان‌ناپذير است. مساله‌اي كه بايد به آن توجه داشت و پژوهشگران با نوشتن درباره آن بايد به مردم بگويند كه چرا انگليس در ايران خواهان سلطه‌اي پايان‌ناپذير بود. با همه اين سلطه استعمارگران ايران چگونه توانست به استقلال برسد. اخيرا يكي از مقامات سيا پس از بازنشستگي كتاب خاطرات خودش را نوشته و در آن اشاره كرده كه آخرين مانع حضور ما در ايران شيعه و علماي شيعي است. وي مي‌گويد ما بايد كاري كنيم شعار مرگ بر شيعه و شيعه كافر است در دنيا رواج پيدا كند.
معاون پژوهشی مركز اسناد انقلاب اسلامی با اشاره به اسناد تاریخی بيان كرد: اسناد تاريخ ايران كه از رويكرد استعمارگران در ايران به جا مانده تنها يك برگ كاغذ نيست. بلكه سندي است كه در آن در جنگ جهاني اول نوشته است مانند این جمله در یکی از سندها: (گندم‌ها را بخريد و آنها را انبار كنيد) این جمله تنها ظاهر يك سند تاریخی است اما در پشت آن حذف ايران نهفته است.
نظر شما