فرهنگ امروز/ سارا فرجی: «شهریار و اندیشه های نوین سیاسی» عنوان همایشی بود که پنج شنبه هفته گذشته در بخش خبری 20:30 مورد نقد وبررسی قرار گرفت و برای آن حاشیه‌های رسانه‌ای ایجاد شد، به همین خاطر بسیاری از اهالی مطبوعات و رسانه ها منتظر بودند تا با یک همایش داغ و جنجالی برای خوراک خبری خود مواجه شوند اما این همایش روز گذشته (یکشنبه سوم آذر ماه) درتالار رسول‌اکرم دائره المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد و به جای سه ساعت حدود پنج ساعت به طول انجامید و سرانجام ساعت 19.30 تمام شد.این همایش دارای 9سخنران بود؛ پنج سخنران ایرانی و چهار سخنران ایتالیایی که با زبان انگیسی روان و رسا سخنرانی کردند و به جز بخش محدودی از میهمانان که جزو VIP  بودند فرد دیگری از دستگاه ترجمه همزمان برخوردار نبود و شاید بتوان این موضوع را یکی از ضعف‌های این همایش دانست؛ شاید مسئولان برگزاری این همایش گمان کردند که میهمانان این همایش از قشر خاصی از جامعه هستند و آنقدر به زبان انگلیسی مسلط هستند که بتوانند مفهوم سخنرانی ها را متوجه شوند اما باید این موضوع را در نظر بگیرندکه وقتی در اطلاع رسانی خود اعلام می‌کنند که ورود برای عموم آزاد است همایش ،میزبان میهمانانی هم خواهد شد که تسلط آنچنانی به زبان انگلیسی ندارند و تنها از روی بحث علاقمندی به موضوع در همایش حاضر می‌شوند.

گفتنی است که تمامی میهمانان خارجی در همایش ،دستگاه مترجم همزمان داشتند و متوجه مباحثی که سخنرانان ایرانی داشتند می‌شدند.

این همایش میزبان میهمانان و اساتید برجسته‌ای بود که علی اصغر محمد خانی،‌ نویسنده ، دبیر شورای گسترش زبان فارسی و معاون فرهنگی موسسه شهر کتاب و فاطمه معتمدآریا بازیگر سینما و تلویزیون از جمله این میهمانان بودند.

صادق سجادی ،تاریخ دان، استاد دانشگاه، مدیر بخش تاریخ و عضو شورای عالی علمی مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی اجرای مراسم را بر عهده داشت که به همراه سید جواد طباطبائی، دبیر همایش  از اول تا انتهای همایش بر روی سن در کنار جایگاه سخنرانان حاضر بودند.

توضیحات مختصر و بجای سجادی در فواصل زمانی سخنرانی‌ها در فهم و شناخت موضوعات و سخنرانی‌ها بسیار کمک می‌کرد.

اما نخستین سخنران این همایش کاظم موسوی بجنوردی، ‌رئیس مرکز ائره المعارف بزرگ اسلامی بود که د ابتدای سخنانش ضمن تشکر از میهمانانی که دعوت مرکز را پذیرفتند گفت: موضوع همایش امروز درباره کتابی است که کوچک و مختصر بوده ولی اختلاف نظرهای بسیاری درباره آن وجود دارد و شرح‌های بسیاری بر آن نوشته شده است و به همین دلیل شاید ممتاز شده و مورد توجه بسیاری از اندیشمندان قرارگرفته است.

وی با اشاره به اینکه بحث ماکیاولی به نوعی بحث پراگماتیسم قدرت است افزود: ممکن است که حرف‌های ماکیاولی برای زمان خودش موثر بوده باشد ولی اگر او امروز درعصر اطلاعات بود متوجه می‌شد که نظراتش فقط برای ظرف زمانی خودش مناسب بوده  و برای دنیای امروز قابل استفاده نیست ؛ اینکه ماکیاولی اعتقاد دارد که فرد نباید از اینکه به ستمگری معروف باشد واهمه داشته باشد صحیح نیست و اتفاقا در دنیای امروز بر‌عکس است چرا که مفاهیمی مثل منافع ملی و حقوق شهروندی به هر‌حال وجو دارد ومباحث بسیار گسترده‌ای است.‌رئیس مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، در پایان با تاکید بر اینکه هنوز هم افراد پوپولیست و مردم فریب هستند ومردم را فریب می دهند اشاره کرد: امیداورم این همایش به عنوان نخستین همایشی که درباره ماکیاولی برگزار شده بتواند مطالبی را عرضه کند که بر دانش ما بیفزاید.

سخنران دوم همایش لوکا جانسانتی، سقیر ایتالیا در ایران بود که به طور بسیارمختصری درخصوص ماکیاولی و عقایدش سخنرانی کرد و از اینکه دائره المعارف چنین همایشی را برگزارکرده است ابراز خرسندی کرد.

«اسد صالحی»، سومین سخنرانی بود که در خصوص «اوضاع سیاسی و اجتماعی فلورانس در دوره ماکیاولی» صحبت کرد؛ او در ابتدا با زبان انگلیسی درباره همایش و اینکه میهمانانی از سفارت ایتالیا به همایش آمده بودند تشکر کرد و به سایر میهمانان که با تعجب به حرف‌های گوش می‌دادند گوشزد کرد که قرار نیست تا آخر سخنرانی انگلیسی حرف بزند واین بخش فقط برای ادای احترام به میهمانان خارجی بود.

 صالحی درباره فلورانس،‌ ایتالیا و فضایی که ماکیاولی در آن رشد کرده بود صحبت کرد و گفت: فلورانس به کمک اشراف خودمختاری بدست می آورد و شروع به رشد می کند و در سه مرحله صاحب دموکراسی می شود ولی نه دموکراسی‌ای که امروز مد نظر ماست .

وی در ادامه با اشاره به اینکه سرمایه مالی فلورانس قدرتمندترین سرمایه مالی اروپاست افزود: در سال 1250 در فلورانس، خانواده ها قدرت را در دست می‌گیرند تا اینکه خانواده مدیچی به عنوان یکی از نماینده‌های اشراف قدرت را در ردست می‌گیرند وبا در دست گرفتن قدرت، دموکراسی که فلورانس طی سه مرحله بدست آورده بود از بین می‌رود و حکومت مطلقه حاکم می‌شود.

صالحی با این توضیح که  در اواخر قرن چهاردهم، یعنی سال 1469 زمانی‌که فرهنگ اومانیستی حاکم بود، ماکیاولی به دنیا آمد، ادامه داد: دلیل اینکه بسیاری از اندیشمندان با آرای ماکیاولی مخالفت و او را به صورت تند و تیز نقد می‌کنند این است که ماکیاولی به نوعی آینه حکومت‌هاست و حکومت‌ها دوست ندارند که در آینه تصویر خود را بینند در صورتیکه آنها باید به جای شکستن آینه خود را اصلاح کنند.

«ماکیاولی در سیاست جهانی» عنوان سخنرانی بود که روبرتو توسکانو، سفیر سابق ایالیا در جمهوری اسلامی ایراد کرد.

توسکانو که صحبت هایش حول محورهایی مثل قدرت،‌ هدف دولتها از استفاده در قدرت و ویرچو (Virtu ) یا فضیلت بود، صحبت‌هایش را اینگونه به پایان برد: من فکر می‌کنم  که هنوز می‌شود ماکیاولی را خواند وبه آن اعتماد کرد چون آثارش، جزو آثار معتبر است.

اما ‌سید جواد طباطبائی، عضو شورای عالی دائره المعارف بزرگ اسلامی و دبیر همایش میهمان دیگر این همایش بود که بسیاری از حاضرین همایش از علاقمندان به مبحث او بودند و پس از سخنرانی‌اش سالن را ترک کردند.

تفسیر و تحلیل « درهردولت‌شهری دو طبع مخالف است» عنوانی بود که طباطبائی درباره آن سخنرانی کرد.

طباطبائی گفت: درباره ماکیاولی و به زبان‌های اروپایی بسیار نوشتند و اورا به عنوان یکی از بدنام‌ترین متفکران تاریخ می‌شناسند ولی وقتی به سراغ آثار او می رویم چیزی از مدارکی که منتقدانش به آن استناد کردند نمی‌بینیم.

وی با این توضیح که درباره قدرت بسیارنوشته‌اند افزود: خیلی‌ها از قدرت گفته‌اند و به عنوان مثال هندی‌ها هم درباره قدرت بسیار نوشته‌اند ولی اینکه از ماکیاولی تنها سخنانی مثل «قدرت را باید نگه داشت» و یا «هدف وسیله را توجیه می کند»  را استفاده می‌کنند موجب شده تا برداشت ما از او غلط باشد.

 نویسنده کتاب «تاملی در ترجمه متن های اندیشه سیاسی جدید مورد شهریار ماکیاولی» ضمن مقایسه میان دیدگاه‌های ابن خلدون و ماکیاولی گفت: بسیاری ابن خلدون را با ماکیاولی مقایسه کرده‌اند و ابن خلدون را ماکیاولی غرب و جهان اسلام دانسته اند در حالی‌که با وجود اینکه هر دو با هم، هم‌دوره بودند و ابن خلدون هم درباره قدرت حرف زده ولی هیچ ارتباطی به یکدیگر ندارند.

طباطبائی ضمن قرائت بخشی از متن اصلی کتاب شهریار ماکیاولی بحث اصلی‌اش را آغاز کرد و ادامه داد: به گفته ماکیاولی «در هر دولت شهر- که امروزه شهر یا کشور ترجمه می‌شود- دو طبع مخالف می‌توان یافت و این امر به سبب آن است که عامه مردم خواستار آنند که بزرگان برآنها ستم کنند و بزرگان هم می‌خواهند فرمان برانند و ستم کنند،‌ لذا از این دو میل 3 نظام یعنی  نظام شهریاری، نظام آزادی و هرج ‌و‌مرج به دست می‌آید.

دبیر همایش «شهریار و اندیشه‌های نوین سیاسی» اضافه کرد:‌ بسیاری از مترجمان دو طبع را به اشتباه،‌ دو طبقه ترجمه کرده‌اند و دقیقا مسئله از همین‌جا آغاز می‌شود چرا که وقتی به جای طبع، طبقه ترجمه شود مفهوم اصلی بحث از بین می رود این در حالی‌است که منظوراز طبع دراینجا مزاج انسانی است که به نوعی با علم پزشکی ارتباط  دارد.

او سپس در خصوص ارتباط میان طبع انسانی وبحث موردنظر گفت: همانطور که طبع و مزاج در انسان طبیعی است و نمی‌شود که انسان طبع نداشته باشد در جامعه انسانی هم همین‌طور است؛ضمن اینکه باید میان طبایع انسانی نسبت برابر وجود داشته باشد و همانطور که اگریکی از مزاج‌های انسانی به سایر مزاج او چیره شود فرد مریض است، در خصوص جامعه هم همین‌طور است، اگر در جامعه‌ای یک طبقه بر سایر طبقه ها حاکم شود جامعه مریض است بنابراین باید در یک نظام اجتماعی صحیح و سالم میان بزرگان و مردم نسبت برابر وجود داشته باشد.

طباطبائی ادامه داد: ماکیاولی مفهوم و تصوری از قدرت پیدا کرد که آغاز اندیشه سیاسی جدید است،‌ اواعتقاد دارد که قدرت از زمین و آسمان نمی‌آید بلکه حاصل تنش‌ها یا بهم خوردن برابری‌هاست و همین نظریه است که ماکیاولی را بدنام کرده، چرا که او قدرت را امری مستقل می‌داند و این آغاز انقلابی در افکار سیاسی بود.

عضو شورای عالی دائره المعارف بزرگ اسلامی در توضیح نظریات ابن‌خلدون گفت: ابن خلدون اولین متفکراساسی جهان اسلام بود که کوشش کرد فهم اجتماعی و انسانی از شکل دنیای خارج داشته باشد و نظریه جدیدی وضع کند؛ او مناسبت غیراجتماعی و غیرسیاسی را از یکدیگر جدا می‌کند چون معتقد است که اجتماع در چارچوب خودش قابل تعریف و دفاع است و احتیاجی به محیط بیرون ندارد.درست است که ابن‌خلدون هم بحث طبایع را از ابن‌سینا گرفته و در نظریاتش استفاده کرده ولی هیچ گونه همسانی میان این دو وجود ندارد،‌ چون به عقیده ابن‌خلدون باید قبیله ای بر قبال دیگر چیره شود وبه همین دلیل نظام‌های شرقی سلطنتی (Monarchy) هستند.

طباطبائی در پایان تاکید کرد که ماکیاولی قاره جدیدی را در اندیشه‌ای سیاسی کشف کرد که تا پیش از این کسی وارد آن نشده بود، «تنش اساسی ونه وحدت» و «چیره یکی بر دیگری» دو پارادایم فهم قدرت ماکیاولی است.

محمد جواد فریدزاده، که دیگر عضو شورای عالی دائره المعارف بزرگ اسلامی  و سفیر ایران در واتیکان دردوره ریاست جمهوری محمد خاتمی بوده است آخرین سخنران بخش اول این همایش بود.

عنوان سخنرانی او «سیاسی کردن سیاست» بود؛ نامفهومی و اطناب ممل  فریدزاده موجب شد که او در طرح مقدمه بماند و فرصتی برای طرح بحث پیدا نکند.

او در ابتدای صحبت‌هایش گفت: سیاست را باید به طور مضاعف سیاسی کنیم نه اینکه به آن رنگ بزنیم، در واقع باید برای سیاست ذات فرض کنیم. منظور من از سیاسی کردن یا سیاسی شدن این نیست که عَرَضی جدید از او وارد شود چون مسیر سیاست برای اینکه سیاسی شود از سنخ حرکت جوهری است بنابراین سیاست وقتی سیاسی شود جوهرسیاست در آن شدت می‌گیرد چون سیاست درجریان سیاسی اشتداد وجودی می‌یابد.

فریدزاده پس از ذکر مقدمه‌ای طولانی در این‌باره از مشکلات ترجمه در این حوزه سخن گفت و افزود: ترجمه نوعی شکافتن است، کسی که می‌خواهد ترجمه کند باید بر همه جوانب متن تسلط داشته باشد و بداند که مثلا برای واژه‌هایی مثل «رند» حافظ که در اشعارش آمده معادلی وجود ندارد بنابراین او نباید با ترجمه اشتباه معنی این واژه را تغییر دهد.

پس از اینکه مجری برنامه به فریدزاده تذکر داد که تنها 2 تا 3 دقیقه فرصت دارد تا بحثش را تمام کند، او صحبتش را با دعوت میهمانان برای پذیرایی به پایان رساند.

استراحت 20 دقیقه‌ای که به میهمانان این همایش داده شد موجب شد تا بسیاری از علاقندان این مباحث با اساتید دور میزهای پذیرایی گپ و گفت داشته باشند،‌ضمن اینکه تعدادی از علاقمندان کتاب «تاملی در ترجمه متن های اندیشه سیاسی جدید مورد شهریار ماکیاولی» که این کتاب را از ‌بیرون سالن همایش که در بخش کوچکی به فروش می‌رفت خریداری کرده بودند برای گرفتن امضاء و نوشتن یاداشتی با قلم نویسنده، کتابشان را به طباطبائی می‌دادند تا برایشان یادگاری بر صفحه اول اثر بماند.
                          

پس از اتمام پذیرایی و استراحت،‌بخش دوم همایش با سخنرانی پروفسورریکاردو ردائلی درباره موضوع «جهان پست مدرن و مفهوم دولت از دیدگاه ماکیاولی» آغاز شد؛ او در ابتدا با لهجه ایتالیایی خود به زبان فارسی از برگزار کنندگان این همایش تشکر کرد و از نزدیکی میان دو ملت ایران و ایتالیا ابراز خرسندی و خوشحالی کرد. بحث در خصوص مفهوم (State) یا همان دولت محور صحبت های این میهمان ایتالیایی بود.

اینکه پادشاهان چگونه حکمرانی  و مردم عامه را کنترل می‌کنند موضوعی بود که دانلی بر روی آن بسیار بحث داشت و درآخر حرف‌هایش اشاره کرد که آخرین فصل کتاب شهریار ماکیاولی بسیار با اهمیت است.

مشاور عالی دانشگاه ادیان و سفیر ایران در واتیکان آخرین سخنران ایرانی همایش بود که در خصوص «شهریار ماکیاولی و سیاست نامه خواجه نظام الملک»  سخنرانی کرد.

محمد مسجد جامعی با این توضیح که ماکیاولی در پی تحلیل مفهوم قدرت است و مسائل اخلاق را لحاظ نمی‌کند گفت: همانطور که نمی‌شود در مسائل فیزیکی، مسائل شیمی را دخالت دارد در مورد مفهوم و مسائل قدرت هم نمی‌توان اخلاق را دخالت داد.

او در ادامه به مقایسه خواجه نظام و ماکیاولی پرداخت و افزود: ماکیاولی در مقدمه کتابش، اثر را به خاندان مدیچی تقدیم کرده و گفته که «این کتاب مجموعه حاصل تجربیات طولانی و تفحص او در امور است و این بهترین هدیه‌ای است که برای خاندان شما سراغ دارم.» همانطور که خواجه نظام هم در ابتدای سیاست نامه این کتاب را در جواب و خواسته ملکشاه سلجوقی دانسته، اما در این میان باید به نکاتی مثل اینکه ماکیاولی در فلورانس بوده و رشد کرده، ‌ایالت توسکانو به عنوان مرکز فلورانس در آن زمان مثل آتن در یونان قدیم بوده، دیگر اینکه شرایط سیاسی آن زمان بسیار حائز اهمیت بوده و اینکه ماکیاولی اشراف‌زاده نبوده ولی از خانواده با فرهنگی بوده، او سفیر کشورهای بسیاری مثل فرانسه، سوئیس و آلمان بوده بنابراین تجربه غنی دیپلماتیکی داشته است و اتفاقا در کتابش چندبارهم از ایران حرف می‌زند که اطلاعات او دراره ایران به اطلاعاتی که از یونان داشته برمی‌گردد.

مسجد جامعی ادامه داد: این در حالیست که خواجه، وزیر سلجوقی بوده وبه مدت 30 سال مدیریت جامعه بزرگ سلجوقی را بر عهده داشته است،‌ جامعه ‌ای که حتی از لحاظ جغرافیایی هم بسیار گسترده بوده و از دریای سیاه تا آسیای مرکزی وسعت داشته است ولی مسئله مهم این است که با توجه به وجود ادابیات اخلاقی که در اسلام وجود دارد خواجه نظا‌م‌الملک از مفاهیمی مثل عدالت و قضاوت درکتابش بسیار ذکر و مثلا در خصوص بحث قاضی و قضاوت صحیح او بسیار ریزبینانه بحث کرده است.

مشاور عالی دانشگاه ادیان، با ذکر اینکه حتما همه میهمانان خسته شده‌اند بحث خود را جمع بندی کرد و افزود: تفاوت ماکیاولی و خواجه نظام در این است که ماکیاولی رویکرد تحلیلی به معنای فلسفه خودش ومسائل قدرت دارد ولی خواجه نظام رویکرد توصیفی و توصیه‌ای دارد؛ از طرفی شباهت هر دوی آنان در این است که در خصوص مسائلی که برای همه دولتها مهم است اتفاق نظر داشته‌اند مثلا خواجه نظام به فرمانده سلجوقی توصیه کرده که کمتر خرج کند وسخاوتمند نباشد، مشابه این تذکر را در نوشته‌های ماکیاولی هم می‌بینیم.

«شهریار ماکیاولی و شاهزاده‌ی ماکیاولیایی» موضوعی بود که میکله برونلی به عنوان پژوهشگر در این حوزه به عنوان آخرین سخنران همایش درباره‌اش سخنرانی کرد.

این همایش با پرسش و پاسخ میان حاضرین و اساتید حاضر در همایش به پایان رسد؛ البته اکثر سوالات مربوط به صحبتهای سید جواد طباطبائی و سفیر سابق ایتالیا در ایران بود که هر دو به خوبی و با حوصله پاسخ پرسشگران را دادند.

پرسش و پاسخ محمدمسجد جامعی و سید جواد طباطبائی که در مورد موضوع سخنرانی‌های یکدیگر بود از حاشیه‌های جالب این همایش در بخش پرسش وپاسخ بود.