به گزارش فرهنگ امروز به نقل از فرهیختگان:
در بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب چند کشور حضور دارند؟ تا آغاز دهه 90، بدترین وضعیت کشورهای حاضر در نمایشگاه کتاب مربوط به سال 78 بود با 21 کشور حاضر در نمایشگاه. در دهه 90 نمایشگاه سال 93 این رکورد را شکست و با 16 کشور، رکورد بدترین بخش بین‌الملل را از آن خود کرد. با این حال وضعیت در سال 1404 بدتر از باقی سال‌هاست. یک ناشر بحرینی، ناشران عراقی و لبنانی، سفارت مکزیک، یمنی‌ها، هندی‌ها، وزارت فرهنگ ترکیه با هشت ناشر، تاجیک‌ها، سفارت ونزوئلا، عمانی‌ها، روس‌ها و قزاق‌ها. آنچه ما دیدیم 12 کشور بود (البته اگر پاکستانی‌ها را هم که نیامدند، حساب کنیم و سازمان‌هایی همچون اکو و بریکس را هم در شمارشمان بیاوریم، این عدد به 15 می‌رسد). هیچ کشوری از آفریقا حضور ندارد، از آمریکای جنوبی تنها یک کشور حاضر است، از اروپای غربی هیچ کشوری نیست، خبری از شرق آسیایی‌ها نداریم. با این حال ابراهیم حیدری، سخنگوی نمایشگاه کتاب می‌گوید: «۵۰ کشور در این دوره در بخش بین‌الملل فعالیت می‌کنند و از کشورهای مختلف مقام‌هایی در رتبه‌ها و سطوح مختلف که شامل ناشران و کشورها، مهمانان بورسیه‌ای و افراد فرهیخته حوزه فرهنگ می‌شوند، حاضر هستند.» با این امید که خبری در غرفه‌ها باشد، به سراغ کشورهای حاضر در نمایشگاه می‌رویم.
80 درصد کتابها هنوز در گمرک است
روز دوم نمایشگاه است و غرفه‌ها اغلب راه افتاده‌اند. اولین نفری که به سراغش می‌روم یک ناشر ترک است که در حوزه کودک و نوجوان کار می‌کند. از او درباره کم و کیف حضورشان در نمایشگاه می‌پرسم. پاسخ می‌دهد: «این اولین باری است که به نمایشگاه کتاب می‌آیم، متأسفانه مشکل اینجاست که هنوز کتاب‌هایمان از گمرک ایران ترخیص نشده و با تمام ظرفیتمان در نمایشگاه نیستیم.» می‌پرسم کتابها را دیر فرستاده بودید؟ پاسخ می‌دهد: «نه! نمی‌دانم چرا نرسیده‌اند.» به سراغ دبیر رایزنی فرهنگی سفارت ترکیه در ایران می‌روم و ماجرا را از او پیگیر می‌شوم و می‌گوید: «قضیه برای الان نیست. سال گذشته هم همین بود، 2023 هم همین بود. یکی از مشکلات ما این است که نمی‌توانیم کتاب‌هایمان را مستقیم تحویل بگیریم. ما امسال 1038 عنوان کتاب، درمجموع 669 کیلو کتاب آوردیم. از ده روز پیش کتابها وارد تهران شده و شرکتی که مسئولیت پست را داشت، ترخیص کرده و آورده اینجا تحویل گمرک داده ولی علی‌رغم اینکه امسال 10 روز قبل‌تر هم کتابها را تحویل داده بودیم، باز هم کتابها نرسیدند. مسئله اصلی بازبینی است. ارشاد نیرو کم دارد و چون باید این کتابها را مورد بازبینی قرار دهند، این فرایند طول می‌کشد.» این اطلاعات در حالی است که نوری‌زاده، روابط عمومی معاونت فرهنگی می‌گوید: «42 تن کتاب عربی از لبنان و عراق، 20 تن از مبدأ انگلستان و همچنین مقادیری کتاب از مبدأ سلیمانیه وارد شده است.»
از آنجایی که در نمایشگاه امسال، فلوشیپ را هم ترکیه‌ای‌ها برگزار می‌کنند، بیشترین تعداد ناشران برای ترک‌هاست. آن‌طور که دبیر رایزنی می‌گوید، در نمایشگاه کتاب امسال، جدای از 8 ناشر ترکی که به بخش اصلی آمده‌اند، 8 ناشر ترکیه‌ای دیگر هم قرار است از طرف فلوشیپ به نمایشگاه اضافه شوند و با این حساب 16 ناشر ترک در نمایشگاه حاضر خواهند بود. بنا بر گفته‌های او به جز ناشران ترک، روس‌ها هم در فلوشیپ حاضر خواهند بود و فقط همین دو کشور از طریق فلوشیپ به نمایشگاه کتاب اضافه می‌شوند. این درحالی است که بنابر گفته نوری‌زاده، روابط عمومی معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد، 30 کشور و 66 ناشر تقاضای حضور برای فلوشیپ نمایشگاه کتاب را داده‌اند. از طرفی 19 اردیبهشت ماه، سخنگوی نمایشگاه کتاب خبر از حضور 20 کشور در فلوشیپ می‌دهد، عددی که نسبت به اظهارات نوری‌زاده 10 کشور از آن کاسته شده است. شریفی، دبیر رایزنی فرهنگی سفارت ترکیه در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «در مراسم افتتاحیه غرفه که با حضور سفیر ترکیه آن را گرفتیم تنها حدود 20 درصد کتاب‌هایمان را داشتیم. ببینید ما علی‌رغم نبود قانون کپی‌رایت تلاش داریم حق چاپ کتاب‌های ترکیه‌ای را به ناشران ایرانی بفروشیم و بالعکس. الان یک پروژه وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه دارد با عنوان تدا. در طرح تدا تلاش داریم، همین مبادلات را انجام دهیم و اتفاقاً قراردادی هم با نشر سلجوق بسته‌ایم، یا کتابی با عنوان «راکون» را که نوشته سوآت دومان است به ناشران ایرانی فروخته‌ایم. ما تلاش خودمان را می‌کنیم که این ارتباط برقرار شود. نشرهای ترکیه‌ای هم که می‌آیند با این دید می‌آیند. مثلاً انتشارات ایتیم با انتشارت آموزش مدیریت دولتی قراردادی بسته که به صورت انحصاری هر کتابی که این انتشارات چاپ می‌کند تنها در خاورمیانه به این انتشارات واگذار شود.»
میهمان ویژه بدون نویسنده آمده است
بر اساس اخباری که از غرفه عراق به دست آورده‌ایم، عراقی‌ها هیچ نویسنده‌ای به نمایشگاه کتاب نیاورده‌اند و عملاً چندان برنامه‌ای برای نمایشگاه امسال ندارند. برخلاف ترکیه‌ای‌ها عراقی‌ها سعی کردند با رایزنی از طریق وزارت ارشاد زودتر کتاب‌هایشان را از گمرک بیرون بکشند. آن‌طور که مسئولان غرفه عراقی می‌گویند، تنها 12 ساعت وقت صرف طراحی غرفه‌شان کرده‌اند و تلاش کرده‌اند وجه ملی عراق و آثار باستانی آن را به تصویر بکشند. غلبه وجه ملی بر مذهبی غرفه عراقی کاملاً مشهود است و هدف عراقی‌ها هم این بوده که روی مؤلفه‌های باستانی خود تمرکز کنند. عراقی‌ها هم به اندازه ترک‌ها ناشر آورده‌اند و با حدود 16 ناشر وارد نمایشگاه شده‌اند و البته با 4000 عنوان کتاب که بخشی از آن‌ها ترجمه عربی آثار دیگر کشورهاست (مانند ترجمه آثار روسی مثل داستایوفسکی) در نمایشگاه سی‌وششم حاضر شده‌اند. آن‌طور که مسئولان ایرانی غرفه عراقی‌ها می‌گویند، آن‌ها چندان خبر از جزئیات برگزاری نمایشگاه کتاب در ایران نداشته‌اند و همین موضوع باعث شده نتوانند برنامه‌ریزی دقیقی برای نمایشگاه انجام دهند.
بمباران‌ها نگذاشتند کتابی بیاوریم
نفر دیگری که با او گفت‌وگو می‌کنم شاجر قدسی است، تنها کسی که در غرفه یمنی‌ها زبان فارسی بلد است. غرفه یمنی‌ها چندان کتابی ندارد و بنا بر گفته خودشان تنها 170 عنوان کتاب در خود جای داده که بخشی از آن، جزوات ترجمه شده‌ای است که یمنی‌ها روی کاغذهای A4 پرینت گرفته‌اند. از نظر بصری اما یمنی‌ها غرفه مفصلی دارند، از حضور ماکت موشک‌هایشان گرفته تا طراحی داخلی غرفه بر اساس خانه‌های یمنی. از شاجر قدسی درباره کم‌وکیف غرفه می‌پرسم و جواب می‌دهد: «قرار بود 1000 عنوان کتاب از یمن به ایران بیاوریم، با این حال ما هیچ کتاب جدیدی نتوانستیم به نمایشگاه امسال بیاوریم. دلیل این اتفاق به خاطر بمباران‌های فرودگاه یمن است. خطوط هوایی بسته شده و فقط کتاب‌هایی که در سفارت داشتیم و یا آن‌هایی را که به طریقی می‌توانستیم چاپ کنیم، آوردیم.» شاجر قدسی که خودش دانشجوی دانشگاه اصفهان است می‌گوید: «استقبال از سال گذشته بهتر است، ما حتی در دانشگاه صنعا هم بخشی برای زبان فارسی به راه انداختیم. حقیقتش را بخواهید برای ترجمه آثار یمنی از سال گذشته گفت‌وگویی با مترجمان ایرانی داشتیم اما هنوز هیچ‌کدام از برنامه‌ها به اجرا درنیامده است.»
روس‌ها و آسیای مرکزی‌ها در حاشیه
شاید تنها غرفه‌ای که خبر از حضور نویسندگان خارجی در آن شنیده می‌شود، روس‌ها باشند. مانند سال‌های قبل روس‌ها با برنامه‌های مفصلی پا به نمایشگاه کتاب گذاشته‌اند و در روز دوم نمایشگاه با دو نویسنده روس به نمایشگاه آمده‌اند. البته روس‌ها هم در نمایشگاه امسال پسرفت داشته‌اند و عملاً از ساعت 15 به بعد هیچ برنامه‌ای در نمایشگاه کتاب ندارند. این وضعیت باعث شده نمایشگاه کتاب به طور کل زیر سؤال برود. با این حال غرفه روس‌ها نسبت به ترکیه، عراق و یمن غرفه کوچک‌تری است و عملاً در نسبت با سال‌های قبل ضعیف‌تر ظاهر شده. سوای این اتفاقات باعث شده نمایشگاه کتاب نتواند آن‌طور که باید مورد توجه قرار بگیرد.
جدای از روس‌ها کشورهای آسیا مرکزی هم شرایط خوبی در نمایشگاه کتاب ندارند. به جز تاجیک‌ها و قزاق‌ها هیچ کشور دیگری، حضور و بروز در نمایشگاه کتاب ندارد. حتی تاجیک‌ها و قزاق‌ها هم با برنامه وارد نشده‌اند و عملاً حضور مؤثری در نمایشگاه ندارند. حتی افغانستانی‌ها که پیش از این به عنوان مهمان ویژه نمایشگاه حضور داشتند و ناشرانشان بخش مهمی از نمایشگاه کتاب به حساب می‌آمدند، دومین سالی است که دیگر در نمایشگاه کتاب حاضر نمی‌شوند و اجازه حضور ناشران افغانستانی داخل این کشور را به ایران نمی‌دهند. سوای این‌ها، اتفاقات منطقه هم عامل دیگری است که باعث شده برخی از کشورها به نمایشگاه امسال نیایند. پاکستانی‌ها که به خاطر درگیری‌هایشان با هند به نمایشگاه نیامدند و سوریه‌ای‌ها هم هنوز به ثبات در حاکمیت داخلی نرسیده‌اند، چه برسد که بخواهند به نمایشگاه‌های بین‌المللی بیایند. فلسطینی‌ها هم که همین چند روز قبل در نمایشگاه کتاب دوحه حضور داشتند، به نمایشگاه کتاب ایران نیامدند.
شاید مهم‌ترین مسئله‌ای که باعث کم‌رونق شدن بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب شده، حضور سفارتخانه‌ها به جای ناشران است. از آنجایی که سفارتخانه‌ها بخش مهمی از غرفه‌ها را برعهده گرفته‌اند، عمده زمان نمایشگاه را حضور ندارند و به نمایشگاه کتاب تنها به چشم جایی که باید در حضور و غیابش باشند، نگاه می‌کنند. این اتفاق باعث شده، کشورهای صاحب نشر منطقه و دنیا نخواهند غرفه‌ای در نمایشگاه کتاب داشته باشند. به عنوان مثال از کشورهای‌های اروپای میانه و غربی تنها نشر اشپیگل آلمان به نمایشگاه کتاب آمده که آن هم نماینده‌اش در داخل ایران را به نمایشگاه فرستاده و عملاً برنامه مشخصی برای نمایشگاه ندارد.