-
۱۳۹۷-۰۶-۲۷ ۱۰:۳۱
تجربۀ مشروطۀ ایرانی بر چه بستری بنا شد؟
ترومای مشروطه
تجربۀ مشروطۀ ایرانی بر بستری از یک ترومای ملی بنا شده، با تبدیل آن لحظۀ «تروماتیک» به پرسشی «پروبلماتیک» تداوم یافته، جدال قدیم و جدید را در افق زمانی تاریخی و اندیشی شکل داده و در نهایت معطوف نسخ سنت شده است؛ اما بااین‌حال، مشروطیت از منظری فلسفی، پدیده‌ای تاریخی و متعلق به گذشته نیست بلکه همچنان «معاصریت» ما را شکل می‌دهد؛ چراکه نه توانسته است که گسست زمان تاریخی و اندیشی را برای ما حل‌وفصل کند و نه مرهمی برای تحقیرهای ملی ما بیابد.
-
۱۳۹۷-۰۶-۲۶ ۱۰:۴۱
معضلات دانشگاه مدرن ایرانی چیست؟
دانشگاه ایرانی و معضل تلنباری نمادها
بازتأسیس دانشگاه مدرن در ایران در زمانه‌ای صورت پذیرفت که نه بازار مدرنی وجود داشت و نه بورژوایی. من وضع دانشگاه مدرن در ایران و در زمان تأسیس را به وضع کارخانه‌ای تشبیه می‌کنم که تولیداتش یعنی همان نمادها (ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی) به کار هیچ‌چیز و هیچ‌کس نمی‌آمد و در هیچ‌جا مصرف نمی‌شد. ارزش‌های مادی موجود در مناسبات جمعی بیرون از دانشگاه در ایران نیازی به نمادهای تولیدشده در دانشگاه نداشت، بدون آنها نیز می‌توانست بازتولید شود، به‌عبارت‌دیگر، بازتولیدش به ارزش‌های نمادینی مربوط بود که در جای دیگری تولید می‌شد.
-
۱۳۹۷-۰۶-۲۵ ۱۰:۲۶
تبیینی از نحوۀ تاریخ‌نگاری مکتب بیلفلد؛
از تاریخ اجتماعی به تاریخ جامعه
تاریخ عمومی در مکتب بیلفلد واجد دو معناست: معنای اول اینکه در مطالعۀ گذشته باید تمام ابعاد واقعیت همچون جامعه، سیاست و اقتصاد مورد مطالعه قرار گیرد، چون واقعیت تاریخی قابل تقلیل به یکی از اضلاعش نیست و ذواضلاع بودن جزء ذات پدیدۀ تاریخی است. معنای دوم اینکه این مکتب در ابتدا خواهان آن بود که آنچه در تاریخ باید مطالعه شود، بعد عینی یا آفاقی و تجربی پدیده‌های تاریخی است، نه بعد انفسی یا ذهنی و هنجاری. گرچه بعدها این بعد به تاریخ‌نگاری مکتب مذکور افزوده می‌شود.
-
۱۳۹۷-۰۶-۲۴ ۱۱:۳۹
نسبت تفکر هایدگر و نازیسم در تفسیر گونتر فیگال (۲)؛
گرایش هایدگر به ناسیونال‌سوسیالیسم
در بیان نتایج تفسیر فیگال می‌توان گفت که تنها در پهنۀ درانداخت هستی است که راه و مسیر آینده گشوده می‌شود. برای درانداخت هستی باید برپاخیزی داشت، این برپاخیزی اصالتمند میسر نمی‌شود مگر با آغاز. آغاز اصالت، تفکر یونانی است و اینجاست که رجحان فلسفه بر سیاست معلوم می‌شود.
-
۱۳۹۷/۰۶/۲۱
پاسخ جرج کلوسکو به پرسش‌های «فرهنگ امروز» درباب رویکرد مکتب کمبریج در تاریخ‌نگاری اندیشه؛
آنها در اشتباه‌اند!
من از ایدۀ مجموعه‌ای از روش‌ها در تاریخ اندیشه حمایت نمی‌کنم. آنچه باید انجام شود، سؤالات معین و شرایط مشخصی است که باید مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد. من با این ایده موافق نیستم که چارچوب‌های معینی وجود دارند که باید مورد استفاده قرار گیرند. به‌نظرم این مسئله بیش‌ازحد سخت‌گیرانه و انعطاف‌ناپذیر است. چنین چارچوب‌هایی بیش از آنکه سودمند باشند، به احتمال زیاد به خطا یا سردرگمی منتهی می‌شوند.
-
۱۳۹۷-۰۶-۱۹ ۱۱:۰۷
رضا داوری اردکانی/ ملاحظهای دربارۀ آلاحمد و غربزدگی؛
جلال؛ مثال روشنفکری ایران
آخرین بار که دیدمش قبل از سفر بیبازگشتش به شمال بود، با لحنی خداحافظی کرد که کمتر با آن لحن سخن میگفت، گویی مرگ را دیده بود. مرگ با ماست ولی ما سعی می‌کنیم از آن غافل شویم زیرا یاد مرگ کار دنیا را مختل می‌کند، ولی وقتی زمانش نزدیک می‌شود فراموش کردنش آسان نیست و چه‌بسا که آثار نزدیک شدنش در حرکات و سکنات آدمی نیز ظاهر شود. در هنگام خداحافظی به فردید گفت لااقل این (به من یعنی داوری اشاره کرد) و من میتوانستیم حرفهایت را بنویسیم اما خود نخواستی.
-
۱۳۹۷-۰۶-۱۸ ۱۰:۲۵
آیا تذکر یوسف اباذری مبنی بر «سیاست‌زدایی» در جامعه ایرانی به معنای «شکست» جامعه‌شناسی در آکادمی ایرانی است؟ (۲)؛
ارتباط سیاسی شدن دانشمند و ناتوانی او در کار علمی
ایدآل تایپ وبری را می‌توان به تعبیری معقولیت رویداد تاریخی و هم‌زمان قضاوت ما (دانشمند) دربارۀ آن دانست و چنان که از دو سخنرانی «علم در مقام حرفه» و «سیاست در مقام حرفه» بر می‌آید، قضاوت سخن گفتن دربارۀ محتوای پدیدۀ فرهنگی نیست بلکه توجه به فرم و گونۀ آن است. کوتاه سخن آن که سیاسی شدن دانشمند در معنای اکید و سرراست کلمه فقط یک معنی می‌تواند داشته باشد: ناتوانی دانشمند در کار علمی‌اش.
-
۱۳۹۷-۰۶-۱۷ ۱۲:۰۸
نسبت تفکر هایدگر و نازیسم در تفسیر گونتر فیگال (۱)؛
سرشت تفکر هایدگر فاشیستی نیست
فیگال معتقد است: «سرشت تفکر هایدگر فاشیستی نیست، بلکه حضور او در حزب ناسیونال‌سوسیال آلمان صرفاً یک اشتباه و یک نگاه فلسفی نادرست بود که در ادامۀ حیات این متفکر به انتقادهای عمیقی از نازیسم توسط او منجر شد.» به نظر می‌رسد در رویکردی که فیگال نسبت به رابطۀ اندیشۀ هایدگر و نازیسم اتخاذ کرده است، علاوه بر رسیدن به مبنای صحیحی از سیاست و امر سیاسی نزد هایدگر، با واکاوی سیاست در تفکر هایدگر، زوایای ناپیدایی از اندیشۀ او به دید می‌آید.
-
۱۳۹۷/۰۶/۱۴
تفسیری فلسفی از مفهوم پدرسالاری در تاریخ ایران در مصاحبه با سیاوش جمادی (۲)؛
طبقات اجتماعی و بازتولید نظریه استبداد
دریافت من به‌ویژه در بارۀ تاریخ ایران این است که نقش فرهنگ و فرداد تاریخی هیچ کمتر از طبقۀ اقتصادی نیست. مشروطه‌خواهی تقاطع برخوردی بود میان وارده‌های عصر مدرن و یک پیشینۀ فرهنگی بسیار سخت‌سر. به‌ویژه پس از مجلس اول از درون تعارض‌هایی که از کشمکش توفان‌های مدرن با ذهنیت فرهنگی و تاریخی و اجتماعی ایرانیان پدید آمد، مشروطیت فکر یا به تعبیر آدمیت ایدئولوژی غالبی را نیز پذیرا شد.
-
۱۳۹۷-۰۶-۱۳ ۰۹:۳۰
آیا تذکر یوسف اباذری مبنی بر «سیاست‌زدایی» در جامعه ایرانی به معنای «شکست» جامعه‌شناسی در آکادمی ایرانی است؟ (1)؛
قانون و رویداد
مفاهیم برآمده از قوانین عام هرگز نمی‌توانند توضیح دهند که چرا برخی رویدادها و پدیده‌های تاریخی اجتماعی از آرایشی خاص برخوردارند و نه از آرایشی دیگر. علوم قانون‌محور یکتایی و ویژه بودن واقعیتی را که در آن زندگی می‌کنیم به چنگ نمی‌آورند. فهم مناسبات و دلالت‌های تاریخی فرهنگی رویدادها در کلیت قانون از هم می‌پاشد.
-
۱۳۹۷/۰۶/۱۲
گفتوگو با حکمت‌الله ملاصالحی به بهانۀ کتاب «انسان تاریخی و تاریخ متعالی»؛
تاریخ، خدای انسانِ عالمِ مدرن است
تصادفی نیست که تنها انسان عالم مدرن روی آوار معابد گذشته، موزه به مفهوم مدرن آن بنیاد می‌نهد؛ و تنها انسان دورۀ جدید وجب به وجب و لایه به لایه تا آن‌سوی مرزهای تاریخ و جغرافیای طبیعی ارض، تاریخ و عقبۀ تاریخی انسان را زیر جراحی‌های بی‌امان خود گرفته است. انسان عالم مدرن دیگر انسان زائر معبد عالم غیب و قدس نیست، در آسمان و در فراتاریخ و در پیشگاه و حضور امر متعال حضور خویش را در جهان نمی‌بیند و نمی‌فهمد و نمی‌جوید.
-
۱۳۹۷-۰۶-۱۰ ۱۲:۱۲
مراد ثقفی؛
احزاب و جنبش‌های اجتماعی: یک بستر و دو رؤیا؟
معیار فعالیت در فضای رسمی که فضای معمولِ فعالیت احزاب است و تفاوتِ آن با فضای غیررسمی که حوزه فعالیتِ جنبش‌های اجتماعی را تعریف می‌کند نیز هر چند به عنوان معیاری مهم برای مقایسه تأثیرگذاری این دو نوع نهاد مطرح هستند، اما به نظر می‌رسد که وجه اینهمان‌گوییِ این گزاره تا حد زیادی از اهمیت این معیار برای مقایسه می‌کاهد. در واقع، از آنجا که تغییرات سیاسی در اکثر اوقات به واسطه نهادهای رسمیِ سیاست‌ورزی به وقوع می‌پیوندند، روشن است که کارکرد نهادهایی که در فضای رسمی فعالیت می‌کنند بیشتر از نهادهایی باشد که بیرون از این فضا سیاست می‌ورزند.
-
۱۳۹۷/۰۶/۰۷
تفسیری فلسفی از مفهوم پدرسالاری در تاریخ ایران در مصاحبه با سیاوش جمادی (۱)؛
ایدئالیسم وخیم شیگالفی
آنچه تاریخ ما گواهی می‌دهد این است که اقتدار مستبدان و دیکتاتورها نه از خودشان بلکه در ضعف تسلیم‌طلبانهٔ جماعتی بوده است که مناسبات استبداد و در نتیجه یا بنده یا ارباب بودن در روحیۀ خودشان نیز منتشر است و بنابراین آزادی هرگز نیاز ناگزیر و اول و آخر آنها نمی‌گردد. روشنفکر آزادی‌خواهی است که بیرون حکومت و منتقد آن است. با این تعریف شمار روشنفکران ما آن‌قدر اندک بوده است که چشمداشت زیر و روکردن جامعۀ استبدادزده با قلم آنها خود مبتلا به همان ایدئالیسم وخیم شیگالفی است.
-
۱۳۹۷-۰۶-۰۶ ۱۱:۰۴
نقد کتاب کافر و پروفسور؛
دیوید هیوم، آدام اسمیت و دوستی‌ای که تفکر مدرن را شکل داد
این کتاب درباره نوعی دوستی است که متأسفانه روسوی نازک‌طبع، کله‌شق و پارانویید هرگز قادر به داشتن آن نبوده است. لذت خواندن درباره نزدیکی دوستانه، معقول و نسبتاً آرام هیوم و اسمیت با خواندن حالت رقت‌انگیز فیلسوفی که حتی دوستی با خود را نیز نمی‌دانسته است خدشه‌دار می‌شود.
-
۱۳۹۷-۰۶-۰۵ ۱۰:۱۴
نوئل کرول/ ترجمه انشاء الله رحمتی؛
تفسیر هنر
هدف تفسیر، بالابردن فهم ما از اثر هنری است. در اثر هنری، چیزی هست که غامض، مبهم، به ظاهر نامنسجم، نابهنجار، غیرمنتظره، دسترس‌ناپذیر، گیج‌کننده یا پنهان است و باید روشن شود. هدف تفسیر، روشن‌ساختن حضور عناصر مناسب در اثر هنری است، بدین صورت که سهم آنها در وحدت، معنا، طرح، تأثیر موردنظر، و / یا ساختار اثر، تبیین شود. در نتیجه، کار تفسیر متوقف است بر مخاطبان هدف ـ
-
۱۳۹۷-۰۶-۰۴ ۱۲:۴۸
شهریار وقفی پور؛
فروید و فهمِ هنر
فروید در مقاله میکل آنژ ستایش شدیدش را به نوشته های انتقادی مورخی هنری نثار می کند، مورخی که اولین بار تحت نامِ ایوان لرمولیف شناخته بودش، و همین جا باید متذکر شد که این ستایش، موردی بیش از علاقه ای محدود و گذراست. فروید بعداً کشف کرد که این نامِ مستعار، هویت جیووانی مورلّیِ بزرگ، یعنی بنیانگذار خبرگیِ علمی، را پنهان می کرد. در آن زمان مورلی بود که بیش از هر کس دیگر مایه بدنامیِ مقوله «محتوای معنوی» در هنر را فراهم آورد.
-
۱۳۹۷/۰۶/۰۴
گفتوگو با محمد شیروانی در باب سینمای آوانگارد (۲)؛
آوانگاردیسم یعنی خطر کردن
فیلم‌سازان پیشرو ایران حول یک محور جمعی مثل چیزی که در سینمای پیشرو فرانسه و آلمان بوده ظاهر نشده‌اند، بلکه هرکس ساز خودش را زده است و این به معنای یک اشکال نیست. هر سینماگر پیشرو ایرانی آمده که یک فاصله‌گذاری با سینمای بدنه انجام دهد که این رویکردها از ابتدای دهۀ ۴۰ آغاز شده و همان‌طور که می‌دانید دهۀ ۴۰ یک دهۀ باشکوه در ادبیات معاصر ما هم هست.
-
۱۳۹۷-۰۵-۳۰ ۰۹:۰۹
درنگی در کارنامه‌ی فکری فرهنگ رجایی؛
از هویت‌اندیشی تا دعوت به تماشای بهشت
یکی از ویژگی‌های رهیافت کلان‌نگر فرهنگ رجایی توجه ویژه وی به تحولات و فرایند جهانی‌شدن است که با بهره‌گیری از مفاهیم ابن‌خلدونی، جهانی‌شدن را به مثابه «تمدنی جدید» معرفی می‌کند که مستلزم تحولات عینی و ارزشی خاص خود است. به نظر نگارنده نقطه قوت رجایی در تحلیل جهانی‌شدن توجه دائمی وی به امکانات بومی و هستی تاریخی ایرانیان است و به صراحت بیان می‌کند با وجود اهمیت و اعتبار غرب اما آن را افق نمی‌داند و براین اساس است که فهم درست وضعیت بشری و تمدن نوپدید نیازمند فرا رفتن از غرب و ارزش‌های روشنگری است.
-
۱۳۹۷/۰۵/۲۹
گفتوگو با محمد شیروانی در باب سینمای آوانگارد (۱)؛
تاریخ سینما یعنی تاریخ امرِ نو
از نظر من تاریخ سینما یعنی همان تاریخ آوانگاردیسم، در واقع تاریخ امر نو. ما وقتی از تاریخ سینما حرف می‌زنیم مدام داریم به جریان‌هایی اشاره می‌کنیم که درگیر امر نو بودند و سعی داشتند عادت معمول را به چالش بکشند؛ پس وقتی از امر نو یا همان آوانگاردیسم حرف می‌زنیم آن چیز دیگر سنت نیست.
-
۱۳۹۷-۰۵-۲۸ ۰۹:۴۸
نگاهی به کتاب پارادایم جدید آلن تورن؛
چرخش‌های پارادایمی
تورن در پیوند با موضوع سوژه بحث تاریخمندی را طرح می‌کند. شاید یکی از نقدهایی که بتوان به این اثر وارد دانست، عدم ارائۀ تعریفی جامع از همین مفهوم تاریخمندی است. در نتیجه این ابهام خواننده ناگزیر است تا مباحث مختلف طرح‌شده در آثار این اندیشمند را کنار هم قرار دهد تا به تصویری نسبتاً جامع از مفهوم یادشده دست یابد.
-
۱۳۹۷/۰۵/۲۷
گفتوگو با یوسف خان‌محمدی دربارۀ تلاش‌های نواندیشان دینی در خصوص تفسیر سیاسی قرآن؛
تفسیر یا تدبر
عموماً نواندیشان دینی تأکید دارند که نام آثار خود را تفسیر نگذارند بلکه تدبر در قرآن بگذارند؛ معتقد بودند تفسیر به تکرار می‌افتد اما تدبر نه. اکثر آنها اسم این آثاری که تولید کرده‌اند را تفسیر نگذاشته‌اند؛ برای مثال آیت‌الله طالقانی نام کتاب خود را پرتوی از قرآن می‌گذارد، سنگلجی کلید فهم قرآن، خرقانی نتیجۀ 12 سال تفسیر خود را محو الموهوم و صحو المعلوم می‌گذارد.
-
۱۳۹۷-۰۵-۲۴ ۱۱:۰۵
روانکاوی مفهوم مرگ؛
پدر و مرگ: آفرینندگان هستی آدمی
ادبیات عرفانی ما و سایر ملل پر است از توصیه های ترک دنیا و سخت گیری به خود برای بهره مندی از زندگی جاویدان در آخرت. و این همان همانند سازی با مرگ است و یا به عبارت قرآن: خوردن مرگ! و چه زیباست که این خوردن مرگ و خوردن پدر با هم تداعی می‌شوند. فروید در توتم و تابو به زیبایی هر چه تمام تر خوردن پدر را توسط پسران قبیله اولیه به عنوان راهی آدم خوارانه برای درونی سازی پدر توصیف نموده است.
-
۱۳۹۷-۰۵-۲۳ ۱۲:۰۷
نگاهی به سینمای علی حاتمی؛
تاریخ مصور یا چهل تکۀ تاریخی؟
حاتمی بارها این موضع را تکرار کرده است که بیش از تاریخ خود را ملزم به «رعایت مبانی درام» می‌دانسته و همواره کوشیده است که «تاریخ را به قواره درام دربیاورد». این در حالی است که منتقدان می‌گویند در برخی از این دستکاری‌های تاریخی، در نهایت چیزی هم عاید «درام» نشده است.
-
۱۳۹۷-۰۵-۲۲ ۱۰:۳۱
مروری جدید بر کتاب منتقدان فرهنگ؛
راه‌حل روشنفکرانه برای «مسئلۀ فرهنگ انگلیس»
نگاه روشنفکران ادبی و هنری رمانتیک قرن نوزدهم به فرهنگ (برخلاف اسلافشان) نگاهی غالب شد؛ نگاهی که به نقش هنرمند در جامعه می‌پرداخت. آنها رسالت خود را در حفظ فرهنگ انگلستان و غنا بخشیدن به آن در روند مدرنیته می‌دانستند و مشکلات فرهنگی، آموزشی و اجتماعی جامعه را بر اساس ادراک خود از جامعۀ آن زمان تحلیل می‌کرد.
-
۱۳۹۷-۰۵-۲۱ ۱۱:۴۷
شماره ۲۳ فرهنگ امروز منتشر شد
شماره ۲۳ فرهنگ امروز منتشر شد
موضوع محوری این شماره حول ارتباط اخلاق و سیاست است که به مطالعه موردی شخصیت، منش و رویکرد سیاسی و اخلاقی مصدق در طول زندگی سیاسی و همچنین اخلاق زیستن در کنار اخلاق سیاسی در حیطۀ فردی و عمومی‌اش می‌پردازد و تلاش دارد این شخصیت را به‌مثابه سوژه‌ای علمی به دور از هر نوع قضاوتی مورد مداقه قرار دهد...
-
۱۳۹۷-۰۵-۱۷ ۱۰:۴۶
مروری بر رویدادهای انقلاب مشروطه توأم با پیگیری سویه‌های تئوریک آنها (۲)؛
روشنفکران و مدرنیزاسیون خشن
جریان روشنفکری اینک متوجه هندسۀ زیربنایی ایران شده بود. انگار توافقی نانوشته ایجاد گردید که تا این ساخت زیربنایی تغییر نکند، کشور آمادۀ پیشرفت در عرصه‌های گوناگون نمی‌شود. روشنفکران به‌سرعت تیپ عوض کردند و پدیدۀ روشنفکر-کارمند رخ نمود. آنها خود را آمادۀ یک مدرنیزاسیون اساسی و خشن در تمامی عرصه‌های هندسۀ اجتماعی ایران می‌کردند.
-
۱۳۹۷-۰۵-۱۶ ۱۲:۲۳
انتشار بخشی از خاطرات مجید مددی به بهانۀ درگذشت او؛
تب‌آلود به خواندن ادامه می‌دادم!
اکنون دانشجوی رسمی و تمام‌وقت دانشگاه بودم و با کارت دانشجویی‌ام اغلب یا در کتابخانه مطالعه می‌کردم و یا در ساختمان اتحادیۀ دانشجویان می‌پلکیدم. از این جلسه به جلسۀ انجمن‌های دانشجویان چپ می‌رفتم و با شرکت در این جلسات هم دانش سیاسی خود را بالا می‌بردم و دوستان فعال سیاسی و علاقه‌مند به مطالعه پیدا می‌کردم. با شروع درس‌ها، از طریق مسئولان اتحادیه خبر یافتم که ادارۀ فرهنگ با درخواست من مبنی بر انتقال کمک‌هزینۀ تحصیلی از کورس پیشین در کالج به دانشگاه منچستر موافقت و مدت آن را نیز تمدید کرده است.
-
۱۳۹۷-۰۵-۱۵ ۱۱:۲۴
«هنر» و «حقیقت» در نظریه زیباشناختی آدورنو؛
نقش رهایی‌بخش هنر
باور "آدورنو" به نقش‌هایی که هنر می‌تواند در بسترهای مختلف زندگی انسان ایفا کند، متفاوت از جزم‌اندیشی‌هایی است که فرهنگ و فلسفه سنتی تاکنون آن را به‌مثابه کارکردهایی برای هنر در نظر گرفته است. به اعتقاد آدورنو، مهم‌ترین کارکرد و نقشی که هنر می‌تواند داشته باشد، کارکرد «انتقادی» و نقش «رهایی‌بخشی» آن در راستای تحلیل و نقد ساختارهای سلطه و سرکوب است. از همین‌رو، باور او به نظریه انتقادیِ هنر درباره جامعه و نقش هنر در تغییر آگاهی اجتماعی به آن چیزی باز می‌گردد که وی آن را «محتوای معطوف به حقیقت» هنر و اثر هنری می‌نامد.
-
۱۳۹۷-۰۵-۱۴ ۰۹:۴۰
نقدی بر عملکرد صداوسیما؛
جامعه‌پذیری کازینو
بحث ما بیشتر وجه فرهنگی قضیه است و اینکه کشورهای توسعه‌یافته تلاش می‌کنند فرهنگ کوشش و مبارزه برای دست یافتن به اهداف را در میان نسل‌های مختلف ترویج دهند؛ اما در ایران، تلویزیون به‌عنوان یکی از رسانه‌های نسبتاً قدرتمند جامعه‌پذیری در پی جا انداختن فرهنگ پول آسان و فرهنگ کازینویی است.
-
۱۳۹۷-۰۵-۱۳ ۱۰:۳۸
مروری بر رویدادهای انقلاب مشروطه توأم با پیگیری سویه‌های تئوریک آنها (۱)؛
ما و میراثی که منتظر تصمیم است
مسیر انطباق شریعت اسلام با تجدد، نه تفکیک لوتری، بل همان راهی بود که آخوند خراسانی رفت؛ یعنی استفادۀ هوشمندانه و پیشرو از اجتهاد. راه وی در یک قرن اخیر کمتر دنبال شده، ولی تجربه نشان داده که راه‌های دیگری که روحانیون در مشروطه پیش رو نهادند به کجا رسیده است و دیر یا زود حوزه‌های علمیۀ ایران و سایر حوزه‌های شیعی باید به سراغ مجرایی بروند که آخوند خراسانی بنا نهاد.