به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ در فهرست کتاب‌شناسی ملی ایران، ۲۶۴۸ عنوان کتاب وجود دارد که «تهران» بخشی از نام آنهاست. این کتاب‌ها که در موضوعات مختلف، از شعر و داستان و تحقیقات اجتماعی و... تا آثار مربوط به تهران‌پژوهی را شامل می‌شوند، تنها بخشی از آثار مرتبط با تهران هستند. به عنوان نمونه از ۲۹ عنوان کتابی که تا کنون در مجموعه «تهران‌پژوهی» دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده است تنها در سه کتاب، واژه «تهران» بخشی از عنوان را تشکیل می‌دهد. این ۲۹ عنوان، به همراه ۵ کتابی که در مجموعه «تهران‌شهر» به وسیله مرکز پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده است، از مهمترین دستاوردهای تازه پژوهشی در حوزه مطالعات تهران است. حوزه مطالعاتی‌ای که سابقه‌ای نه‌چندان طولانی اما به نسبت پربار دارد.
یکی از اولین محققان پی‌گیر در زمینه تهران‌پژوهی که متخصصان و عموم علاقه‌مندان، تاریخ اجتماعی شهر تهران را با نام او می‌شناسند، جعفر شهری است. بسیاری از دانسته‌های امروز ما از تهران در یک سده اخیر به ویژه در دوره قاجار از نوشته‌های جعفر شهری برآمده است. او که در سال ۱۲۹۳ در محله عودلاجان تهران به دنیا آمده بود و در سال ۱۳۷۸ در همین شهر درگذشت، در رمان‌های تاریخی‌ای مانند «شکر تلخ» و به ویژه در دو مجموعه بزرگ پژوهشی‌اش که «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم؛ زندگی، کسب و کار» و «طهران قدیم» نام دارند، بخشی مهم از آگاهی‌های ما درباره تهران به ویژه در روزگار قاجار و پهلوی اول را شکل داده است.
به اذعان پژوهشگران حوزه تهران‌پژوهی، آنچه را جعفر شهری در کتاب‌هایش آورده و روشی که در تالیف در پیش گرفته است، در نوشته‌های دیگران اصلا دیده نمی‌شود. او زندگی روزمره مردم در تهران را به جزییات آورده است؛ سنت‌ها، آیین‌ها، رفتارها، مَثل‌ها، رخدادها و دگرگونی‌های تهران و مردم آن به زبانی روایی و همه‌فهم در نوشته‌های جعفر شهری آمده است. او به روشی که به گفته مهدی یساولی می‌توان آن را «عریان‌نویسی» نامید، هر آنچه را از تهران و ساکنان آن در دوره‌های قاجار و پهلوی اول می‌دانسته یا گرد آورده بوده، به شیوه‌ای از تاریخ‌نگاری که در ایران ویژه خود او به شمار می‌آید، در دو مجموعه بزرگ خود نگاشته است.
جعفر شهری
علی بلوک‌باشی، از محققان معتبر حوزه فرهنگ مردم، آثار او را از داستان و سفرنامه گرفته تا پژوهش‌های تاریخی- اجتماعی، گنجینه‌ای از اطلاعات درباره تاریخ و فرهنگ جامعه تهران سنتیِ در گذار به تجدد برمی‌شمرد. عباس میلانی، پژوهشگر معتبر حوزه تاریخ معاصر نیز در کتاب «تجدد و تجدد ستیزی در ایران» در معرفی و نقد دو اثر شهری، شکر تلخ و طهران قدیم، کم‌تر کتابی را در میان کتاب‌های خاطرات و اسناد هم‌سنگ آنها می‌داند. به تعبیر وی این پژوهشگر برجسته، این دو کتاب، دانشنامه فرهنگ و زبان عامیانه مردم تهران و چیزی در حد امثال و حکم دهخدا است. بسیاری از پژوهشگران، پس از انتشار آثار او، از آنها بهره گرفته‌اند. با این وجود، قدر جعفر شهری و ارزش کارهای بزرگ او آنگونه که شایسته بوده، دانسته نشده است.
آگاهی از این که فردی چون جعفر شهری چگونه توانسته است این‌گونه جزییات زندگی و فرهنگ مردم تهران را در یک سده گذشته ثبت و روایت کند، می‌تواند موضوعی مهم باشد؛ از آن‌رو که پژوهشگران و دوستداران نوشته‌های او و نیز مخالفان چنین روش تاریخ‌نگاری را با روش گردآوری اطلاعات و نگارش مطلب‌ها آشنا می‌کند. این مهم را پیش از مرگ او، نصرالله حدادی در مصاحبه بلندی که با او انجام داد تا حدی به انجام رساند، ولی پژوهش در آثار جعفر شهری، از الزامات تهران‌پژوهی محسوب می‌شود که می‌توان انتظار داشت موسساتی نظیر دفتر پژوهش‌های فرهنگی که پروژه‌هایی در زمینه تهران‌پژوهی را در دستور کار خود قرار داده‌اند، انجام آن را مدنظر قرار دهند.
بخش قابل توجهی از متونی که در حوزه تهران‌پژوهی منتشر شده‌اند (و از جمله بخشی عمده‌ای از آثار جعفر شهری) به ثبت خاطرات و یادها از مردمان تهران در روزگار قاجار و اوایل پهلوی اختصاص دارد. از جمله آثار قابل توجه در این حوزه، کتاب «در کوچه و خیابان؛ داستان‌های واقعی از تهران قدیم» نوشته عباس منظرپور است. منظرپور که متولد ۱۳۰۸ در تهران بوده است و اوایل امسال درگذشته است، در مجموعه سه جلدی خود، به ثبت یادمانده‌هایش از تهران اوایل حکومت پهلوی پرداخته است. مجید تفرشی محقق تاریخ معاصر، او را یکی از جدی‌ترین تهران‌پژوهان و راوی حکایت‌های ناگفته مردمان فرودست می‌داند. منظرپور در کتاب خود یکصد یادداشت کوتاه شامل خاطرات، یادمانده‌ها و شنیده‌های خود از زندگی مردمان عادی جنوب شهر تهران را نوشته و منتشر کرده است.
در سال‌های اخیر، پژوهش‌های پراکنده در حوزه تهران‌پژوهی، با شکل‌گیری موسساتی که به صورت متمرکزتر پروژه‌هایی در این زمینه را پیگیری می‌کنند و نیز با شکل‌گیری جوایزی مانند جایزه «تهران» که به تقدیر از فعالان حوزه‌های مختلف تهران‌پژوهی اختصاص دارد، سامان بهتری یافته‌اند. مراکزی مانند مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی با انتشار دانش‌نامه‌هایی نظیر «دانشنامه تهران بزرگ» در مسیر تهران‌پژوهی گام‌های بنیادینی برداشته‌اند و دفتر پژوهش‌های فرهنگی با انتشار دو مجموعه »تهران‌شهر» و «تهران‌پژوهی» سطح مطالعات در این حوزه را ارتقا داده است.
مجموعه «تهران‌شهر» که بحث‌های نظری و مفهومی درباره تهران را شامل می‌شود، به دنبال بازتعریف هویت تهران است. از جمله آثاری که در این مجموعه منتشر شده است، سه کتاب از جلال ستاری، اسطوره‌پژوه سرشناس معاصر است. سه کتاب او «اسطوره تهران»، «تهران در قاب شعر» و «کاروان فرهنگ در فرنگ» نام دارند. ستاری در کتاب «اسطوره تهران» با بررسی چند رمان که با محوریت شهر تهران نوشته شده‌اند، شکل‌گیری مفهوم شهر اسطوره‌ای از تهران، در رمان معاصر فارسی را بررسی می‌کند.
به اعتقاد ستاری، در اکثر این آثار تهران شهری آشفته و مخوف تصویر شده است. شهری که بعد اسطوره‌ای چندانی ندارد و بیش از آنکه دلنشین باشد، مخوف است. کتاب دیگر ستاری، به بررسی ردپای تهران در شعر معاصر اختصاص دارد. در این کتاب به طور ویژه اشعار محمدعلی سپانلو درباره تهران مورد توجه و بررسی قرار گرفته‌اند. کتاب «کاروان فرهنگ در فرنگ» البته در این میان ارتباط ارگانیک چندانی با شهر تهران ندارد و به شرح اعزام محصلان ایرانی به فرنگ در دوران قاجار می‌پردازد.
از دیگر آثاری که در مجموعه تهران‌شهر دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده است، می‌توان «آبنمای تهران» نوشته اسماعیل عباسی و «سرگرمی‌های مردم تهران» نوشته محمدحسن ناصربخت را نام برد. در کتاب «آبنمای تهران» نویسنده بر باورهای مردم تهران درباره آب و دیگر مباحث مرتبط با آب در تهران قدیم پرداخته است و کتاب «سرگرمی‌های مردم تهران» نیز پژوهشی در زمینه بازی‌ها و دیگر اسباب گذران اوقات فراغت در تهران قدیم است.
در دیگر مجموعه مرتبط با تهران دفتر پژوهش‌های فرهنگی که «تهران‌پژوهی» نام دارد، مولفان به طور متمرکز بر محلات و نواحی مختلف شهر تهران متمرکز شده‌اند و تاریخچه نقاط مختلف این شهر را مکتوب کرده‌اند.
با مروری گذرا بر آثاری که در حوزه تهران‌پژوهی منتشر شده‌اند، می‌توان دید که اکثر این آثار بازه زمانی پژوهش خود را دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی قرار می‌دهند و نیز اکثر آنها مطابق با سنتی که می‌توان جعفر شهری را مبدع آن دانست، به ثبت یادمانده‌ها از طهران قدیم و یا پژوهش در این یادمانده‌ها اختصاص دارند. شاید لازم باشد که تمرکز مطالعات در حوزه تهران‌پژوهی از دوران قاجار برداشته شود و تهران معاصرتر و نیز تهران قدیم‌تر نیز بیشتر مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار بگیرد.
نظر شما