به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران؛ کتاب «التعلیقات» اثر ابن‌سینا با تصحیح و تحقیق سیّد حسین موسویان، عضو هیئت علمی مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران منتشر شده است. تعلیقات اثر ابن‌سینا (۳۷۰ ـ ۴۲۸ ق / ۹۸۰ ـ ۱۰۳۷ م) مجموعه‌ای فراهم آمده از تعلیقهایی کوتاه تا بلند و پراکنده در منطق، طبیعیّات و الهیّات است. هرچند نام این کتاب تنها در دو نسخة خطّی قرن هفتم هجری از زندگی‌نامة ابن‌سینا (نسخه‌های موجود در مجموعة شمارة ۴۸۴۹ ایاصوفیه و مجموعة شمارة ۱۴۵۲ حمیدیّه) و نیز برخی از نسخه‌های تتمّة صوان الحکمة (تاریخ حکماء الإسلام) دیده می‌شود، آن‌چه در آغاز کهن‌ترین نسخة موجود از تعلیقات (نسخة شمارة ۲۳۹۰ ایاصوفیه، با تاریخ کتابت۵۲۱ هجری قمری) آمده است صحّت انتساب این اثر را به ابن‌سینا به‌روشنی نشان می‌دهد. در آغاز این نسخه و پیش از متن کامل تعلیقات، فهرست مفصّلی از عنوان‌های تعلیق‌ها وجود دارد که ابوالعبّاس لوکری شاگرد بهمنیار آن را فراهم آورده است؛ آن‌چه در ابتدای این فهرست نوشته شده گویای آن است که این کتاب اثری است از فارابی و ابن‌سینا که بهمنیار شاگرد ابن‌سینا آن را روایت کرده است.
ارزش و اهمّیّت تعلیقات، یکی در وجود تعلیقهایی است که در آنها روشنگری‌های ویژه و برجسته‌ای به چشم می‌خورد که در دیگر آثار ابن‌سینا نه تنها بدین صورت دیده نمی‌شود، بلکه در نگاه نخست با برخی از آموزه‌های آوازه‌مند وی ناسازگار می‌نماید. از سوی دیگر، ماهیّت تعلیقی داشتن این اثر، این گمان را تقویت می‌کند که از آثار متأخّر دوران حیات ابن‌سینا بوده و از بازاندیشی‌های او در برخی مسائل بی‌بهره نبوده باشد.
کتاب تعلیقات، همانند بسیاری دیگر از آثار چاپ شدة ابن‌سینا، تاکنون به شیوة شایسته‌ای تصحیح نشده است؛ و از این رو، مصحح بر آن شده است تا با تصحیح انتقادی این کتاب مهم بر اساس نسخه‌های معتبر، این نیاز را برآورده سازد. تعلیقات فراهم آمده از پاره‌نوشته‌هایی حکمی و فلسفی است که می‌توان آنها را در سه موضوع کلّی «منطقیّات»، «طبیعیّات» و «الهیّات» دسته‌بندی کرد. هر پاره‌نوشته‌ای به «تعلیق» معروف است که مطلبی در یکی از موضوعات یاد شده را در بر دارد؛ این تعلیق‌ها برخی بس بلند و برخی بس کوتاه هستند و برخی دیگر در میانه‌ها. از نام و نشانة «تعلیق» برمی‌آید که این تعلیق‌ها در حاشیة مطلبی و در توضیح یا تکمیل آن به نگارش درآمده‌اند، چنان‌که کسانی چون ملاّصدرا از این اثر به عنوان تعلیقات شیخ بر شفاء یاد کرده‌اند؛ امّا با نگاهی دقیق‌تر در آنها چنین می‌نماید که بسیاری از این پاره‌نوشته‌ها خاستگاه‌های دیگری نیز دارند: برخی برآمده از پرسش‌های شاگردان‌اند، برخی در بیان و نقد آراء دیگران بویژه متکلّمان معتزلی، مواردی عیناً بازنوشته از تعلیقات فارابی و شفاء یا برگردانده به عربی از دانشنامة علائی، و مانندِ آن.
«تعلیقات» هم‌چنین نام اثر مستقلّی از فارابی (۲۵۹ - ۳۳۹ ق / ۸۷۲ - ۹۵۰ م) است که همانند تعلیقات ابن‌سینا، مطالب گوناگون و یادداشت‌های حاشیه‌واری را در الهیّات و طبیعیّات دربر دارد. تعلیقات فارابی بسیار کوتاه‌تر از تعلیقات ابن‌سینا است؛ تعلیقات ابن‌سینا دارای ۱۰۱۳ تعلیق و بسیار مفصّل‌تر از تعلیقات فارابی است که ۱۰۶ تعلیق دارد. تمام تعلیقات فارابی در میان تعلیقات ابن‌سینا به روایت بهمنیار، عیناً یا تقریباً، گنجیده است که مصحح چگونگی این گنجیدگی را به تفصیل در مقدّمه نشان داده‌است.
تعلیقات فارابی نیز همانند تعلیقات ابن‌سینا تاکنون از تصحیح دقیقی بهره‌مند نبوده¬است؛ از این رو، در میانة کارِ تصحیح تعلیقات ابن‌سینا بر آن شدم که با بررسی و گزینش نسخه‌هایی از تعلیقات فارابی، تصحیح تازه‌ای از آن به دست دهم تا در نگاه مقایسه‌ایِ بخش‌های مشترک و متشابهِ دو تعلیقات نیز به کار آید. تلاش مصحّح در اندازة توان و در تنگنای زمان بر این بوده است که پس از نشان دادن چگونگی پیوند تعلیقات ابن‌سینا با تعلیقات فارابی، ارتباط شمارِ دیگری از تعلیق‌ها را نیز با آثار دیگر بیابد و نشان دهد. به نظر می‌رسد که تعلیقات بیش‌ترین پیوند را با کتاب شفاء بزرگ‌ترین اثر به جای مانده از ابن‌سینا دارد، هر چند در آن حتّی یک بار هم نام شفاء برده نشده است و تنها در کم‌تر از بیست مورد عبارات کوتاهی از شفاء با عنوان «قوله» با شرح یا توضیح دیده می‌شود. امّا نگارنده، افزون بر این موارد، تا آن‌جا که فرصت داشته ارتباط تعلیق‌های بسیار دیگری را نیز با بخش‌های مختلف شفاء (منطق، طبیعیّات و الهیّات) و آثار مهمّ دیگری چون دانشنامة علائی، النجاة، الإشارات، المباحثات و التحصیل جُسته و یافته و به آنها در پانوشت‌ها اشاره کرده است؛ هم‌چنین، متن مواردی از آن آثار را که بسیار نزدیک و در پیوند با آن تعلیق‌ها می‌نمود، در پیوست همین کتاب با عنوان «مقارنه‌ها و پیوندها» آورده است.
نسخه‌های خطّی تعلیقات ابن‌سینا در سه صورت و شکل متفاوت در کتابخانه‌هایی از ایران و جهان یافت می‌شود که دکتر یحیی مهدوی از آنها به «سه هیئت» یاد می‌کند. هیئت سوم با دو هیئت دیگر در ترتیب تعلیق‌ها تفاوت اساسی دارد و تا اندازه‌ای بر پایة موضوع مرتّب و دسته‌بندی شده است؛ و هیئت نخست نیز تنها در داشتن فهرستی از مطالب تعلیق‌ها به قلم لوکری (شاگرد بهمنیار) از هیئت دوم متمایز است. البتّه مصحح در جستجو و بررسی تطبیقی به دسته‌ای از نسخه‌ها برخورده است که می‌توان آنها را هیئت چهـارم تعلیقات انگاشت. این دستـه از نسخـه‌هـا، که در ترتیب تعلیق‌ها همانند هیئت اوّل و دوم هستند و در آغاز برخی از آنها عنوان «التعلیقات على روایةٍ أخرى» دیده می‌شود ، از پایان و در میانه‌ها تعلیق‌های همانندِ فراوانی را ندارند.
برای نخستین بار، عبدالرحمن بدوی در سال ۱۹۷۲ میلادی کتاب تعلیقات را با اعتماد بسیار به یک نسخه در کتابخانة قاهره و اندک عنایتی به نسخه‌ای از کتابخانة پرینستون، به دست حروف‌چین سپرده و به چاپ رسانده که در ایران نیز عیناً روگرفت و منتشر شده است (قم، مکتب الإعلام الإسلامى، ۱۴۰۴ ق). اخیراً نیز حسن مجید العبیدى کتاب تعلیقات را بر پایة دو نسخة خطّی در بغداد تصحیح و چاپ کرده است (بغداد، بیت الحکمة، ۲۰۰۲ م)، که یکی از آن دو بر هیئت دوم و دیگری بر هیئت سوم و با افتادگی‌هایی در آغاز و انجام بوده و مصحّح تلاش کرده است تا ترتیب موضوعی امّا ناقصِ هیئت سوم را تکمیل و کتاب تعلیقات را در چهار فصل (با عنوان‌های: علم المنطق، العلم الطبیعىّ، علم النفس، و العلم الإلهىّ ) عرضه کند. با این‌که در این چاپ، مصحّح بسیاری از نادرستی‌های چاپ بدوی را زدوده و به تعلیق‌های مشترک با فارابی هم اشاره کرده¬است، به جهت در دست نداشتنِ نسخه‌های اصیل و نیز به کار نبستنِ دقیق ضوابط علمی و فنّی، هم‌چنان کاستی‌ها، بدخوانی‌ها و نادرستی‌هایی در آن دیده می‌شود؛ چنان‌که از داشتن مقدّمة تحقیقیِ درخورِ این کتاب و فهرست‌های فنّی بایسته و شایستة آن نیز برکنار است.
در تصحیح انتقادی تازه از تعلیقات ابن‌سینا که مؤسسه منتشر کرده¬است، با بررسی تاریخی ـ تطبیقی حدود بیست نسخة خطّی در کتابخانه‌های ایران، استانبول و پرینستون و بر پایة پنج نسخة برگزیدة معتبر (یک نسخه از هیئت نخست، سه نسخه از هیئت دوم و یک نسخه از هیئت سوم) با نشانه‌ها و مشخّصات زیر انجام پذیرفته است: ۱. «صو» (هیئت نخست): نسخة شمارة ۲۳۹۰ در کتابخانة ایاصوفیه (استانبول)؛ تاریخ کتابت: ۵۲۱ ق. ۲. «کا» (هیئت دوم): دفتر هجدهم از مجموعه‌ای از کتابخانة شخصی علىّ بن الرضا موسی بن جعفر کاشف‌الغطاء (۱۳۳۲ ق) که اکنون با شمارة ۳۰۸ در کتابخانة پرینستون (آمریکا) نگه‌داری می‌شود؛ تاریخ کتابت: ۶۷۷ ق. ۳. «مل» (هیئت دوم): دفتر نخست از مجموعة شمارة ۴۶۹۴ در کتابخانة ملّی ملک (تهران)؛ تاریخ کتابت: ۱۰۲۱ ق. ۴. «آس» (هیئت دوم): دفتر نخست از مجموعة شمارة ۴۱۶ (شمارة عمومی ۳۸۴) در کتابخانة آستان قدس رضوی (مشهد)؛ تاریخ کتابت: ۱۰۰۵ ق. ۵. «دا» (هیئت سوم): میکروفیلم شمارة ۳۸۵۲ در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (اهدائی دکتر یحیی مهدوی)؛ تاریخ کتابت: ۱۰۸۰ ق. در کنار پنج نسخة خطّی برگزیده در این تصحیح، نسخة چاپی به تصحیح عبدالرحمن بدوی نیز دقیقاً ــ و بیش‌تر برای نشان‌دادن کاستی‌ها و نادرستی‌های پرشمار آن ــ مورد نظر و سنجش قرارگرفته و تفاوت‌های آن با متن حاضر در سازوارة انتقادی آمده است (با کوته‌نوشت «چ»).
در میان نسخه‌های برگزیده، نسخة شمارة ۲۳۹۰ کتابخانة ایاصوفیه (صو) سرآمد نسخه‌ها و ارزشمندترین آنها است، هم از جهت صحّت و هم از جهت قدمت. وجود فهرست تفصیلی فراهم آمده از کتاب به همّت ابوالعبّاس لوکری در آغاز این نسخه نیز ارزش آن را دوچندان می‌کند. این نسخه یکی از کهن‌ترین نسخه‌هایی به شمار می‌رود که از مجموعه آثار ابن‌سینا در دست است. برتری این نسخه بر دیگر نسخه‌ها از جهت درست‌نویسی نیز بسیار چشمگیر است، تا اندازه‌ای که در اصلْ قراردادن آن برای تصحیح متن جای تردیدی نمی‌مانَد؛ امّا با نظر به کاستی‌ها و نادرستی‌هایی هرچند کم‌شمار که در آن هست، به این نتیجه رسیدم که این نسخه را «اصل نسبی» قرار دهم نه «اصل مطلق». بر این پایه، شیوة تصحیح چنین بوده است که اساساً ضبط واژه‌ها در نسخة «صو» در متن قرار گیرد، مگر آن‌جا که ضبط «صو» آشکارا نادرست بوده یا ضبط نسخه‌ای دیگر به‌روشنی بر آن برتری داشته¬است.
افزون بر نسخه‌هایی که مبنای این تصحیح قرار گرفته‌اند، از چند نسخة خطّی دیگر نیز به هنگام بازبینی و آراستن متن نهایی بهره‌مند بوده‌ام؛ مانند نسخه‌های شمارة ۴۸۹۴ از کتابخانة نور عثمانیّه (استانبول)، شمارة ۸۶۹ از کتابخانة کوپرولو محمّد پاشا و کوپرولو احمد پاشا (استانبول)، شمارة ۳۴۴۷ از کتابخانة احمد ثالث (استانبول)، شمارة ۱۳۵۷ از کتابخانة مجلس (تهران) و شمارة ۸۳۰۵ از کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهّری (تهران). امّا از آن‌جا که موارد این بهره‌مندی اندک و در حدّ اصلاح ضمایر یا افعال به مذکّر یا مؤنّث و رفع پاره‌ای از ابهامات و ناخوانایی‌ها بوده است، در سازوارة انتقادی به آنها اشاره نکرده‌ام.
از کتاب تعلیقات ترجمه‌ای کهن به پارسی شده است که با نظر به نوع خط و ادبیّاتِ تک‌نسخة موجودِ آن، گمان می‌رود زمان انجام گرفتن آن به اوائل سدة هفتم یا حتّی پیش از آن برسد. تنها نسخة خطّی این ترجمه که دست‌نوشتة مترجمی ناشناس است در کتابخانة توبینگن برلین (با شمارة ۳۳۶۴) نگه‌داری می‌شود. بیش‌تر برگ‌های این نسخه، از آغاز و پایان و در میانه‌ها، از بین رفته و ترتیب برگ‌های آن نیز در چند مورد به هم ریخته و در شیرازه‌بندی دوباره دچار جابه‌جایی شده است. ترتیب تعلیق‌ها در این ترجمه تقریباً همانند ترتیب آنها در هیئت سومِ متن عربی است. این اثر پارسی با آن‌که دچار افتادگی‌های فراوانی شده¬است، در مقایسة بخش‌های باقی‌ماندة آن با متن عربیِ تعلیقات سودمند افتاده و در زدودن پاره‌ای از ابهام‌های هر دو متن (عربی و پارسی) به من یاری رسانده است. به همین جهت، نسخة این ترجمة ارزشمند را نیز شایستة تصحیح یافته و از چندگاهی پیش بدان پرداخته‌ام.
در کتاب حاضر، پس از مقدّمة مصحّح و پیش از آغاز متن تعلیقات، فهرست بلندی از عنوان‌های تعلیق‌ها که به دست ابوالعبّاس لوکری فراهم شده، آمده¬است. فهرست لوکری را پس از تصحیح و تکمیل، در جدولی تنظیم کرده‌‌ام تا به عنوان فهرست تفصیلی متن تصحیح شدة حاضر هم به کار آید. در متن تعلیقات نیز هر یک از آن عنوان‌ها را در آغاز تعلیق مربوط به آن گذارده‌ام.
در پایان کتاب، نمایه‌های مورد نیاز آمده است که مهم‌ترین آنها نمایة موضوعات است. شماره‌هایی که در نمایه‌ها در برابر واژه‌ها و درون نشانة «[ ]» نهاده شده شمارة تعلیق‌ها در متن کتاب است. عناوین مطالبی که در مقدّمة فارسی به‌تفصیل از آنها سخن رفته است از این قرار است:
ـ محتوا و شکل تعلیقات
ـ نگاهی به نگارش تعلیقات
ـ پیشینة پژوهش
ـ تعلیقات ابن‌سینا و تعلیقات فارابی
ـ تعلیقات ابن‌سینا، پیوندها و مقارنه‌ها
ـ تأثیر تعلیقات در آثار فلسفی پس از ابن‌سینا
ـ ترجمة کهن تعلیقات به پارسی
ـ نکته‌ها و برجسته‌های تعلیقات
ـ شناسنامة نسخه‌های خطّی
ـ ویژگی‌های نسخه‌های خطّی و نسخة چاپی
ـ شیوة تصحیح و تحقیق