عبدالله بهمن پوری*                                                                                                                     
امتياز اصلى فقه شيعه در منابع فقه و بويژه در تلقى سنت نبوى است. احاديث امامان اهل بيت(ع) مهمترين منبع مكتب فقهى شيعه محسوب مى شود و از سوى ديگر شيعه به جز كتاب، سنت، اجماع و عقل، ادله اى چون قياس، استحسان و مصالح مرسله را همواره مردود شمرده است. گرچه فقهاى شيعه نيز همچون فقهاى سنى در استنباط احكام شرعى دچار اختلاف نظر شده اند ولى استنباط احكام شرعى در فقه شيعه معمولا داراى نظام خاصى بوده و به ترتیب از کتاب، سنت، اجماع و عقل استنباط می شود. با وجود اينكه بر اساس اصول مكتب شيعه، در زمان معصوم نيازى به اجتهاد و استنباط احكام شرعى نيست ولى فقهاى شيعه در زمان امامان معصوم(ع) نيز بنا به تشويق ائمه(ع) دست به اجتهاد زده و حتى قواعد اصولى را براى استنباط احكام شرعى به كار بسته اند. فقهاى شيعه در عصر ائمه(ع) بيشتر به تدوين اصول احاديث پرداخته اند كه مجموع اين احاديث يك بار در چهارصد مجلد و بار ديگر در چهار مجموعه (اصول كافى، من لا يحضره الفقيه، تهذيب الاحكام و استبصار) گردآورى شده است (1). یکی از بزرگانی که در راه حفظ سنت نبوی و احادیث اهل بیت(ع) پیشقدم و در واقع معمار این کار بوده اند شیخ صدوق است.

پدر ایشان علی بن بابویه از دانشمندان نامی و شهیر امامیه بوده و کتب علمی فراوانی از ایشان در موضوعات مختلف نگاشته شده است. ایشان نزد حضرت ولی عصر(عج) دارای احترام و محبوبیت خاصی بوده اند تا جایی که امام عصر(عج) نامه ای به ایشان نگاشتند.خود شیخ صدوق درمورد تولد خود بسیار گفته اند که: من به دعای حضرت صاحب الامر(عج) متولد شده ام.

تاثیر جایگاه علمی شیخ صدوق در تمایز هویتی فقه شیعه:
شیخ صدوق از خاندانی معروف به پا خواست. پدر ایشان علی بن بابویه از دانشمندان نامی و شهیر امامیه بوده و کتب علمی فراوانی از ایشان در موضوعات مختلف نگاشته شده است. ایشان نزد حضرت ولی عصر(عج) دارای احترام و محبوبیت خاصی بوده اند تا جایی که امام عصر(عج) نامه ای به ایشان نگاشتند. نهایتا اینکه شیخ صدوق فرزند چنین عالمی بوده است و این خاندان در ترویج فقه امامیه از طریق احادیث صحیح خدمت بی بدیلی انجام دادند. قابل ذکر است خود شیخ صدوق درمورد تولد خود بسیار گفته اند که: من به دعای حضرت صاحب الامر(عج) متولد شده ام.
یکی از دلایل بسیار مهم که باعث اثرگذاری شیخ صدوق بر فقه شیعه و تمایز هویتی آن از سایر فرقه ها شد، جایگاه علمی او و اعتمادی است که دیگران به او داشته اند. علاوه بر این که وی مورد اعتماد علمی و اخلاقی عامه مردم بوده اند بر خواص و علما تاثیر بیشتری داشته اند. بسیاری از علما وی را به عنوان یک رکن در حفظ و نشر میراث گرانبهای آل محمد(ص) یعنی احادیث صحیح و معتبر دانسته اند؛ نجاشی عالم بزرگ علم رجال می گوید: صدوق بزرگ و فقیه ما چهره معروف شیعیان در خراسان بود (2). شیخ حر عاملی می گوید: محمد بن علی بن بابویه دانشمندی جلیل القدر و حافظی عظیم المنزله بود مهارت خاصی در احادیث آل رسول داشته و در احوال رجال کمال بینایی و بصیرت را برخوردار گردیده و در سلسله احادیث، نقادی عالی مقام به شمار می آید و در شناخت و ثبت اعلام و کثرت معلومات همانندی نداشته است (3). شیخ طوسی که خود اندیشمندی بی بدیل در جهان اسلام بوده است در مورد شیخ صدوق چنین می گوید: صدوق بزرگوار، حافظ احادیث، ناقد اخبار و نسبت به اخبار و رجال دانا بود (4). خطیب بغدادى در اثر معروف خود تاريخ بغداد گويد: او (شيخ صدوق) وارد بغداد شد و در آنجا از پدر خود نقل حديث مى كرد، او از بزرگان و سرشناسان شيعه بوده و محمّد بن طلحه النّعالى از او براى ما حديث كرده است. ابن ادريس در كتاب سرائر خود از او تمجيد كرده و گفته است كه او راست گفتار، بلند مرتبه، آگاه نسبت به اخبار، ناقد آثار و در شناخت رجال دانشمند بود و احاديث فراوان از حفظ داشت.
علّامه حلى در خلاصة الأقوال خود، از وى بنام شيخ ، فقيه ما، آبرو و چهرۀ درخشان و راستين شيعه ياد مى‌كند و مى افزايد در سال 355 هجرى وارد بغداد شد. در حالى كه جوان بود، بزرگان شيعه از محضر او استماع حديث مى كردند. او جليل القدر، حافظ احاديث، آگاه و صاحب بينش نسبت به رجال و ناقد اخبار بود كه در ميان دانشمندان برخاسته از قم همانند او در زمينه حفظ داشتن احاديث و فراوانى دانش هرگز ديده نشده است و داراى حدود سيصد اثر گردآورى شده است. شیخ بهایی در داريه از او بنام رئيس محدّثين و حجّه الإسلام ياد كرده است. آقا حسين خوانسارى(ره) از وى بنام شيخ أجل، عالم فقيه صدوق و رئيس محدّثين ياد مى كند. مولى محمّد تقى مجلسى(ره) از او بنام الامام السعيد الفقيه ياد كرده و پس از آن مى افزايد: سيد بن طاووس او را بسيار مدح كرده و مورد اعتماد قرار داده است؛ در نهایت بايد گفت وقتى علما حكم به درستى احاديث صحیح او مى كنند، در واقع همگى او را مورد اعتماد قرار مى‌دهند.
بطور كلّى ساير أعلام و بزرگان مذهب اماميّه نيز از آن بزرگوار بدين القاب ياد كرده‌اند: رئيس المحدثين، الشيخ الأجلّ، امام عصره، ركن من أركان الدّين، صدوق المسلمين، آية اللّه في العالمين، الشيخ الأعظم، الشيخ الصّدوق، حجّه الإسلام، الشيخ الثقه، المولود بالدّعوه، الشيخ الإمام المقدّم، الفاضل المعظّم، راويه الأخبار، الفائض نوره في الأقطار، قدوه العلماء، عمده الفضلاء، شيخ من المشايخ، ركن من أركان الشريعه، محيي معالم الدّين، الحاوى لمجامع الفضائل و المكارم، الشيخ الحفظه، وجه الطّائفه المستحفظه، عماد الدّين، الشيخ العلم الأمين، عماد الملّه و الدّين و القاب فراوان ديگرى که همگی حاکی از جایگاه علمی و تاثیرگذار شیخ صدوق بر هویت فقهی مکتب تشیع می باشد(5‌). استادانى كه شيخ صدوق در نزد آنها كسب فيض كرد، عبارتند از: پدرش ابن بابويه، حمزه بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زيد بن على عليه السلام، ابومحمد قاسم بن محمد استرآبادى و ... شاگردان وى و نيز برادرش حسين بن على بن موسى بن بابويه قمى، شيخ مفيد، ابن غضائرى، شيخ ابوالبركات، ابوالقاسم على بن محمد بن على خزاز و ... (6).
تاثیر شیخ صدوق بر تمایز هویتی فقه شیعه
1-انتقال حدیث با ضبط سلسله احادیث؛
الف- وضع حدیث در صدر اسلام:
در میان شیعه و سایر فرق اسلامی حدیثی که مورد تایید قرآن باشد کاملا معتبر است اما در اثر تفریطی که فرمانروایان صدر اسلام در نگهداری حدیث و افراطی که از ناحیه برخی صحابه و تابعین در ترویج عمل به حدیث آمد حدیث به سرنوشت اسفباری گرفتار شد. از یک سو خلفای وقت از ثبت و کتابت حدیث منع می نمودند و هر چه اوراق حدیث به دست می آوردند می سوزاندند و گاه از نقل حدیث منع می کردند. گروهی از بیگانگان که به لباس اسلام در آمده بودند و جمعی از دشمنان خانگی اسلام به وضع و تغییر حدیث می پرداختند و حدیث را از اعتبار انداختند به همین دلیل دانشمندان اسلامی به فکر چاره افتادند و دو علم رجال و درایه را وضع کردند تا حدیث درست را از نادرست تمییز دهند. شیعه مطابقت متن حدیث را با قرآن لازم می داند و در تنقیح سند حدیث می کوشد (7).

شاهکار شیخ صدوق این است که اخبار را با جمیع سلسله سند آن ضبط می کند یعنی اینکه این خبر را هر شاگردی از استاد خود دریافت می کند تا جایی که خبر به امام(ع) یا پیامبر(ص) می رسد.

ب- سبک شیخ صدوق در حفظ و انتقال فقه شیعه:
دانشمندان بسیاری در راه تنقیح، تدوین و دسته بندی احدیث عالم تشیع تلاش و مجاهدت کردند. یکی از این دانشمندان بزرگ شیخ صدوق می باشد او که از محدثین بزرگ عالم تشیع می باشد و به رئیس المحدثین شهره است سبک خاصی در انتقال میراث گرانبهای علوم اهل بیت(ع) داشته است. در عمل به حدیث یک نکته بسیار حائز اهمیت است و آن اینکه اطمینان حاصل شود که حدیث واقعا از امام(ع) نقل شده است. شاهکار شیخ صدوق این است که اخبار را با جمیع سلسله سند آن ضبط می کند یعنی اینکه این خبر را هر شاگردی از استاد خود دریافت می کند تا جایی که خبر به امام(ع) یا پیامبر(ص) می رسد. لذا نقش شیخ صدوق و اهمیت کار وی به این است که آنچه وی از اخبار ذکر کرده است واقعا کلام معصوم(ع) است و این است که باعث رشد مادی و معنوی شیعه در عرصه های مختلف می شود چرا که دستورات مورد عمل از سوی شیعه متصل به منبع وحی بوده و اراده لایزال الهی در آن نهفته است.
ج- تاثیر روایات صحیح بر تمایز هویتی فقه شیعه:
علامه مجلسی می گوید: هر كه تتبع كند خواهد دانست ابن بابويه حديث غير صحيح را در هيچ كتابى از كتابهاى خود نقل نكرده است و گمان ما آنست كه شيخ در دقت رجال به غایت دقت کرده است، مع هذا هر گاه اين مقدار دقّت نموده باشند، دقّت ما بعد ايشان بى وجه است.شيخ الطائفه نقل كرده است كه صدوق نقد رجال و حديث به مرتبه كرده است كه فوق آن متصور نيست همچنين محمد بن يعقوب كلينى تا آن كه كلينى كافى را در عرض بيست سال تصنيف نمود، مى خواست هر خبرى كه در آنجا نقل كند علم داشته باشد آن خبر از معصوم است، و بسيار است كه كلينى خبرى را مرسلا روايت مى‌كند و همان خبر را ابن بابويه يا شيخ طوسى به اسانيد(ج مسند:یعنی خبری که همه افراد سلسله سند روایت ذکر شده اند) صحيحه كثيره در کتب خود روايت كرده‌اند(8). آنچه مسلم است این است که منشا ارزشمندی و غنای فقه شیعه چیزی نیست که به خودی خود به وجود آمده باشد بلکه این معنا در اثر تلاش بزرگانی چون شیخ صدوق،کلینی و دیگران بوده است. چرا که احادیث ذکر شده توسط این عالمان متقی در اثر دقت نظر آنها و پالایش احادیث صحیح از غیر صحیح موجب اطمینان و یقین گشته که این کلمات متلقی از معصوم(ع) است و آنچه را معصوم(ع) ذکر کند منشاء الهی دارد و بی شک عمل کنندگان به کلام الهی راه مستقیم سعادت را پیش گرفته اند و باز هم بی شک شیعه بر این راه است و هویت ممتازش چنین ساخته و پرداخته شده است.
د- تاثیر شیخ صدوق و پدر وی بر آغاز باب اجتهاد:
در كتابهایی كه همه به صورت روايت بود، روايات با سلسلۀ سند به أئمة اطهار، اتصال و استناد داده مى شد و بطور كلى فقه اماميه، در آن دوره اولیه عبارت بود از متن كلمات ائمۀ دين كه به كيفيت مذكور تدوين و تأليف گرديده بود. اما شيوۀ جديد كه پس از سه قرن از آغاز هجرت، اتخاذ گرديد اين بود كه فقها مطالب فقهي را از قالب روايت و حديث و ذكر سلسلة سند، خارج كردند و استنباط خود را از آن روايات، در هر مسئله به صورت فتوى به رشتۀ تحرير كشيده و به پيروان خود عرضه نمودند و بطورى كه نقل كرده اند نخستين فقيه شيعى كه اين شيوه را بر گزيده و با اتخاذ اين روش باب جديدى در مذهب گشوده ابو الحسن على بن الحسين بن موسى بن بابويه قمى متوفى، به سال 329 والد محدث بزرگ شيخ صدوق است و پس از وى ديگران از ایشان الگوبرداری كرده و كتب و رسالاتى بدين نسق نگاشته اند. البته معنى اين گفتار، آن نيست كه در دورۀ جديد نقل احاديث و روايات فقهى و سير صعودى تأليف، در آن باب موقوف و متروك گرديده باشد، خير، نه تنها اين رويه از بين نرفت بلكه با اتقان و استحكام بيشتر و با شعاع عمل وسيع‌ترى دنبال گرديد و تا عصر حاضر متداول است (9).

2-نقش آثار شیخ صدوق در تمایز هویتی فقه شیعه:
علاوه بر مقام افتااعادل  هتر است و استناد داده مى‌ناسب تر استء و تعليم مسائل دينى به شيعيان و تدريس علوم آل محمد(ص) به شاگردان و با اينكه مدت زيادى از عمر شیخ صدوق در سفرها صرف شد لیکن وی موفق گرديد تا حدود سيصد جلد كتاب تصنيف بنمايد و كتاب من لا یحضره الفقیه او (به معنی: کتابی برای کسیکه نزد او فقیهی حاضر نباشد)، كه يكى از چهار كتاب معروف مذهب جعفرى‌ است، عظمت علمى اين مرد جليل را مي رساند. بديهى است كثرت تأليفات او صدمه به جایگاه علمی او نمي رساند و حقيقتا كثرت كار او را جز به دعاى حضرت ولى عصر(ع) و قوت حافظه عجيب خدادادى او به چيز ديگرى نمي توان حمل نمود و به همين جهت علماى اعلام احادیث مرسله او را مانند احادیث مسند می دانند زیرا ایشان متخصّص شناخت حدیث بوده اند و تا اطمینان نمی کردند که حدیثی معتبر است هرگز به خود اجازۀ نقل آنرا نمی داده اند و اگر اسناد برخی احادیث در این کتب، مجهول یا ضعیف هم باشد، باز هم ضرری به اعتبار و صحّت آن حدیث نمی رساند؛ زیرا قرائن بر صحّت آن حدیث بقدری بوده که ضعف یا مجهولیّت رجال سند را جبران می کرده است و شدت دقت صدوق در نقل حديث تا بدان جا بوده كه در كتابهائى مانند امالی و عیون اخبار الرضا(ع) محل روايت و نام راوى و تاريخ روز، ماه و سال شنیدن روايت را ضبط كرده و همين لقب صدوق مطلق كه از جانب امام زمان(عج) در جریان دعای معروف به او داده شده، بزرگترين دليل مورد اعتماد بودن او مي باشد.
اینک به محتوای برخی کتب معروف وی و تاثیر آن در معرفی فقه شیعه می پردازیم. البته در این جستار دو کتاب صفات الشیعه و فضائل الشیعه را را بیشتر مد نظر خواهیم داشت چرا که مستقیما به معرفی شیعه می پردازند و در واقع در این دو کتاب شیخ صدوق به زیبایی تمام صفات و فضائلی را که یک شیعه امیرالمومنین(ع) باید دارا باشد بیان فرموده است:
الف-کتاب صفات الشیعه:
شيخ صدوق واقعا يكى از خدمتگزاران بزرگ و تاثیر گذار در معرفی معارف اهل بيت(ع) بود. وی با نگارش اين كتاب مردم را از صفات حقيقى شيعه آل محمد(ص) آگاه ساخت تا مردم تنها به نام اكتفا نكنند، بلكه در حقيقت نيز پيرو و شيعه آن بزرگواران باشند. روايات ائمه(ع) درباره صفات و ويژگى هاى شيعه و اينكه شيعيان علی(ع) چه خصوصيت هايى را بايد دارا باشند تا شيعيان حقيقى آن بزرگوار باشند، موضوع این کتاب است.كتاب شامل 71 حديث است. به عنوان نمونه به ذکر چند حدیث از این کتاب که صفات شیعه را بیان می کند می پردازیم:
حدیث دوم کتاب: حسن بن خالد از امام رضا(ع) می گوید: پیروان ما به فرمان ما گردن نهاده اند دستورات ما را گرفته و به کار می بندند و با دشمنان مخالفند و کسی که بر این روش نباشد از ما نیست (10).
نکته این حدیث شریف آن است که امام(ع) می فرمایند کسی که دستور اهل بیت(ع) را به کار نگیرد و با دشمنان مخالفت نکند از ما نیست و این از ممیزات شیعه است که مدارا با دشمن و پذیرش رای او خروج از خص اهل بیت(ع) است.
ممکن است اشکال شود که در جایی که دشمن قوی تراست نمی توان با او مخالفت کرد؛ بنابراین عمل به روایت فوق خارج از توان است، اما در پاسخ باید گفت مخالفت با دشمن و پیروی از اهل بیت(ع) لایه هایی دارد یعنی مخالفت ظاهری و درونی که اگر یکی ممکن نبود دیگری لازم است. این همان است که در تعالیم شیعه تقیه نام دارد. به حدیث دیگری ازکتاب صفات الشیعه شیخ صدوق توجه کنید: امام صادق(ع) می فرمایند: کسی که تقیه نمی کند بر آیین جعفری نیست و هر که پرهیزگاری ندارد به خدا باور ندارد (10). در این کتاب به بررسی صفات شیعیان پرداخته شده، صفاتی چون راستگویی، شجاعت، امانتداری، خدامحوری و همسایه داری و... .
ب- فضائل الشیعه:
شيخ صدوق در اين كتاب مجموعه رواياتى از ائمه(ع) درباره محبت به اهل بیت(ع) و مقام و منزلت شيعيان محمد و آل محمد صلوات الله عليهم مى آورد و اينكه آنان تنها راهيان راه حق و پيروان حقيقى حضرت رسول خدا(ص) مى باشند.
اين كتاب مجموعه رواياتى اخلاقى و عقيدتى مى باشد. اين كتاب که شامل 45 حديث است، براى شناخت مقام و منزلت اهل بيت عصمت و طهارت و شيعيان و پيروان آنان كتابى بسار پر محتوا، ارزشمند و قابل توجه است. یکی از موضوعات اصلی این کتاب محبت اهل بیت(ع) و آثار آن است. اینک به چند روایت در این مورد اشاره می کنیم:
شیخ صدوق می گوید امام سجاد(ع) فرمودند: رسول خدا(ص) فرمودند: حب اهل بیت من در هفت موضع خوفناک برای شما مفید است: هنگام مرگ، در قبر، هنگام برخواستن از قبور، هنگام باز شدن کتاب، در رسیدگی حساب، وقت سنجش اعمال و هنگام عبور از پل صراط (10).
روایت دیگری از شیخ صدوق در باب محبت اهل بیت(ع): امیرالمومنین علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می کنند: بنده در فردای قیامت قدم از قدم بر نمی دارد تا اینکه چهار چیز از او سوال کنند : از جوانیش که در چه چیز تمام کرد، از عمرش که در چه کاری تلف نموده، از مال او که از کجا آورده و در کجا خرج کرده و از محبت ما اهل بیت.
آنچه ماحصل معارف این کتاب است را می توان چنین ترسیم نمود: محبت به اهل بیت(ع) در واقع برگ سبز و مجوز و گذرنامه ای است که خداوند به محبین اهل بیت(ع) اعطا کرده است و در مواقع خطیر و حساس در دنیا و خصوصا در آخرت هنگام شب اول قبر و پل صراط و حسابرسی به اعمال کارگشا می باشد. واقعا یکی از ممیزات فرهنگ فقهی شیعه که برآمده از آثار بزرگانی چون شیخ صدوق است همین محبت به اهل بیت(ع) است که در جان شیعیان نفوذ کرده و قلب آنان را به تسخیر در او منور به نور حب و ایمان کرده است. نمونه بارز این محبت به آل الله در جنگ تحمیلی بود که حب به علی(ع) و فاطمه(س) و حسین(ع) اعجازها کرد.
ج- کتاب الاعتقادات:
کتاب اعتقادات که ملاک های تمییز اعتقادات شیعه را ابراز می کند و درباره اعتقاد شیعه در مورد توحید و معرفت و شناخت خدا و پیامبران و امامان(ع) و اعتقاد به توضیح و تشریح فرموده است و این سه کتاب را به بهترین شکل ممکن برای شیعیان و محبین اهل بیت(ع) تالیف نموده است. در این کتاب مسائل اصلی علم کلام که مورد اعتقاد تشیع است با استناد به احادیث صحیح از زبان اهل بیت(ع) بیان می شود مثلا شیخ صدوق در مساله جبر و تفویض می گوید: اعتقاد ما در این باب قول امام صادق(ع) است که فرمودند: نه جبری است و نه تفویضی بلکه امری است میان دو امر.
د- من لا يحضره الفقيه‌ 

شيوۀ جديد كه پس از سه قرن از آغاز هجرت، اتخاذ گرديد اين بود كه فقها مطالب فقهي را از قالب روايت و حديث و ذكر سلسلة سند، خارج كردند و استنباط خود را از آن روايات، در هر مسئله به صورت فتوى به رشتۀ تحرير كشيده و به پيروان خود عرضه نمودند.

یکی از شاهکارهای شیخ صدوق که تاثیر شگرفی در آثار فقهای بعد از خود گذاشت کتاب من لا یحضره الفقیه است. این کتاب شامل مجموعه روايات اهل بيت(ع) درباره مسائل فقهى و احكام شرعى است. شيخ صدوق در اين كتاب روايات فقهى را كه از ديدگاه خود صحيح و معتبر بوده جمع آورى نموده است.
اين كتاب يكى از ارزشمندترين منابع روايى شيعه به شمار مى‌آيد و يكى از چهار كتاب معتبر روايى شيعه است و هر مجتهدى در اجتهاد و استنباط احكام شرعى بايد به روايات آن توجه داشته باشد.  كتاب من لا يحضره الفقيه از زمان نگارش مورد توجه و استقبال علماى شيعه قرار گرفته است و پيوسته در مجموعه هاى بزرگ و كوچك روايى بر آن استناد نموده و از آن روايت نقل كرده اند. شيخ صدوق در اين كتاب حدود 6 هزار روايت نقل كرده است كه عموما درباره مباحث فقهى و احكام شرعى است. بركتاب من لا يحضره الفقیه شرح هاى فراوانى نيز نگاشته شده که حاکی از اهمیت و ارزشمندی این کتاب نزد علمای امامیه است.
ه- سایر آثار شیخ صدوق:
از شیخ صدوق آن گونه که شیخ طوسی و دیگران گفته اند حدود سیصد اثر در دست است. برخی کتب معروف وی که هر یک به نحوی در هویت بخشی به  فرهنگ  فقهی شیعه و معرفی ابعاد هویتی آن با اتکا بر معارف عمیق دریافت شده از اهل بیت(ع)، تاثیر شگرفی داشته اند به قرار ذیل می باشند: التوحید، الامالی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، الخصال، علل الشرایع، عیون اخبار الرضا، معانی الاخبار و... .
نتیجه:
فقه شیعه و مکتب فقهی شیعه در پرتو بهره مندی از معارف ناب الهی که در لسان نبی(ص) و اوصیاء(ع) است، از طریق زحمات و تحمل مشقات کسانی چون شیخ صدوق و دیگران در مجامع حدیثی معتبر به دست علما و فقهای اسلام رسیده و ماحصل آن، رشد و بالندگی فقه شیعه و تثبیت جایگاه آن در علم و عمل است، به نحوی که نقش فقه اهل بیت(ع) در تمایز هویتی شیعه از سایر مکاتب و فرقه ها کاملا مشهود و ملموس است.
منابع:
^*دانشجوی دکتری فقه و حقوق.
(1). عميد زنجانی، فقه سياسى.
(2). علی کلانتر، شرح لمعه.
(3). شیخ حر عاملی، امل الآمل.
(4). شیخ طوسی، الفهرست.
(5). غفاری، ترجمه من لا يحضره الفقيه.
(6). بروجردی، منابع فقه شیعه.
(7). علامه طباطبایی، شیعه در اسلام.
(8). محمدتقی مجلسی، لوامع صاحبقرانى.
(9). شیخ طوسی، الجمل و العقود في العبادات.
(10). بحارالانوار.
سایر منابع:
(11). تمامی کتاب ها از نرم افزارهای جامع احادیث نور و معجم فقه اهل بیت 2 نور و معجم عقائدی نور می باشند.
(12). شیخ صدوق، صفات الشیعه.
(13). همو، فضائل الشیعه.
(14). همو، الاعتقادات.
(15). همو، من لایحضره الفقیه.